Hər gün yanından laqeydcəsinə ötüb keçdiyimiz tarixi abidələr bütöv dünya tarixinin gizlinlərini sirr kimi özündə saxlayır. Bu abidələr bəlkədə də öz qədimliyi ilə insan oğlunun yaranışından indiyə kimi bizə aşkar olmayan sirləri gizlədir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində mdünyada çoxsaylı abidələr aşkar edilir və öyrənilir. Həmin abidələrin hər biri xalqların keçmişini öyrənmək üçün əvəzsiz mənbədir. Uzaq keçmişin izlərini, yadigarlarını özündə yaşadan, zamanın ruzigarına bu günə kimi sinə gərən hər bir abidələrin özünəməxsus sirri, sehri var. Qədim memarlıq nümunələri olan abidələrin hər biri öz orijinallığı ilə seçilir. Qədim memarlıq nümünələrinin çoxluğunu görə bəlkə də qardaş Türkiyə dünyada birinci yerdədir. Türkiyənin dörd bir yanında tarixi gizlinləri özündə qoruyan çoxsaylı abidələr mövcuddur. Bu yazımızda tarixin ən qədim ərazisi olan Efes antik kəndi haqqında sizə məlumat verəcəyik.
Antik yunan şəhəri olan Efesin ən önəmli çağları Roma İmperiyası dönəminə təsadüf edir. Şəhərin hazırki qalıqları İzmirin Səlçuq bölgəsindədir. Onun qalıqları 1869-cu ildə İzmirlə Aydın arasında dəmiryolu xətti çəkilərkən təsadüf nəticəsində tapılıb. Antik şəhərdən lap yuxarıda isə “Məryəm Ana Evi” yerləşir. Buranın yaranması eramızdan əvvəl 6000-ci ilə aiddir. Bu antik şəhərdə sayı yüzlərlə olan tarixi abidə var. Bu yazımızda oxucularımızı turistlərin ən çox ziyarət etdiyi bu tarixi abidələri sizin diqqətinizə çatdıracayıq.
Miladdan əvvəl 1050-ci ildə Yunanistan mühacirlərinin yaşadığı Efes liman şəhəri eramızdan əvvəl 560-cı ildə Artemis Məbədi ətrafında idi. Bu gün ziyarət edilən Efes, Böyük İskəndərin generallarından olan Lisimahos tərəfindən eramızdan əvvəl 300-cü ildə qurulmuşdu. Şəhər Romadan Apameia Kibotos şəhərinin oxşarı kimi inşa edilir.
Efes, Roma İmperatoru Avqustun dövründə Asiya Dövlətinin paytaxtı oldu və əhalisi o dövrdə (e.ə. II-II əsr) sürətlə artmağa başlayır.
Efesin xarabalığındakı Hadrianus Məbədinin girişindəki frizdə Efesin 3 illik quruluş əfsanəsinə aşağıdakı cümlələrlə rast gəlinir: Afina kralı Kodros’un cəsur oğlu Androklos, Egeyin əks tərəfini araşdırmaq istəyir. Əvvəlcə Delfi şəhərindəki Apollon Məbədinin peyğəmbərləri ilə məsləhətləşir. Peyğəmbərlər ona balıqların və donuzun işarə etdiyi bir şəhər quracağını söyləyirlər. Androklos bu sözlərin mənasını düşünərkən, Egeyin tünd mavi sularına üzür … Kaystros (Küçük Menderes) çayının ağzındakı körfəzə çatanda sahilə çıxmağı qərara alırlar. Balıqları bişirərkən od tutaraq, kollardan çıxan vəhşi bir qaban balığı tutub qaçır. Budur peyğəmbərlik. Burada bir şəhər qurmağa qərar verdilər …
Şərqlə Qərb arasındakı əsas qapı olan Efes əhəmiyyətli bir liman şəhəri idi. Bu mövqe Efesin dövrünün ən vacib siyasi və ticarət mərkəzi kimi inkişaf etməsinə və Roma dövründə Asiya əyalətinin paytaxtı olmasına imkan verdi. Efes yalnız antik dövrlərdə əhəmiyyətinə borclu deyil. Anadolunun qədim ana ilahəsi (Kybele) ənənəsinə əsaslanan Artemis mədəniyyətinin ən böyük məbədi də Efesdə yerləşir.
Eramızdan əvvəl VI əsrdə elm, sənət və mədəniyyət sahəsində Milet ilə ön sıralarda olan Efes, müdrik Herakleitos, xəyalpərəstist Artemidoros, şair Callinos və Hipponaks, qrammatika alimi Zenodotos, həkim Soranos və Rufus kimi məşhurlar bu şəhərdə yaşayıb.
Efes bütün tarix boyu dəfələrlə köçkün vəziyyətinə düşdüyündən xarabalıqları təxminən 8 kilometr geniş əraziyə yayıldı. Ayasuluk Təpəsi, Artemision, Efes və Selçuk kimi dörd əsas bölgədəki xarabalıqları ildə orta hesabla 1,5 milyon turist ziyarət edir. Tamamilə mərmərdən hazırlanmış ilk şəhər Efesdəki əsas binalar və əsərlər aşağıda təsvir edilmişdir:
Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Artemis məbədi, mərmərdə inşa edilmiş qədim dünyanın ilk məbədi və təməli eramızdan əvvəl VII əsrə aiddir. Lidiya padşahı Croesus tərəfindən tanrıça Artemisə həsr edilmiş bina Yunan memarı Chersifhron tərəfindən hazırlanmış və dövrün ən böyük heykəltəraşları Pheidias, Polycleitus, Kresilas və Phradmon tərəfindən hazırlanan tunc heykəllər ilə bəzədilmişdir. Ölçüsü 7 x 130 metrdir və fasadı digər Artemis (Ana ilahəsi) məbədləri kimi qərbə üz tutur. Məbəd həm bazar, həm də dini bir müəssisə kimi istifadə olunurdu. Artemis Məbədi eramızdan əvvəl 68-cı il iyulun 21-də adını əbədiləşdirmək istəyən Herostratus adlı bir yunan tərəfindən yandırıldı. Elə həmin gecə Böyük İskəndər anadan oldu. Böyük İskəndər Anadolunu fəth etdikdə Artemis Məbədinin yenidən qurulması üçün kömək təklif etdi, lakin rədd edildi. Məbəddən günümüzə qədər yalnız bir neçə mərmər blok qalır.
Artemis Məbədi haqqında qazıntılar arxeoloq Con Turtle Wood tərəfindən 1863-cü ildə İngilis Muzeyinin töhfələri ilə başlandı və Artemis Məbədinin təməli 1869-cu ildə 6 metr dərinliyə çatdı.
Roma dövrünün ən gözəl binalarından biri olan bina həm kitabxana, həm də məzar abidəsi vəzifəsini öz üzərinə götürdü. 106-cı ildə Efes valisi olan Celsius vəfat edəndə oğlu kitabxanasını atasının adına məzar abidəsi olaraq inşa etdi. Kitabxananın qərb divarının altındakı Celsiusun sarkofaqı. Fasadı 1970-1980-ci illər arasında bərpa edildi. Kitabxanada kitab rulonları divarlardakı boşluqlarda saxlanılırdı.
İsanın anası Məryəmin Məryəmin son illərini Yəhyayla birlikdə bülbüldə keçirdiyinə inanılır.Hristianlar üçün ziyarət yeridir və bəzi poplar tərəfindən ziyarət edildi. Məryəmin ölü məzarının Bülbüldağında olduğu düşünülsə də, Müqəddəs Kitabda təsvir olunduğu kimi Məryəmin məzarının dövrün sələfindəki indiki Silifke’də olduğu güman edilir.
Bizans dövründə məzar kilsəsinə çevrilən bu yerin, mərhum Roma imperatorlarından biri olan Deciusun dövründə yeddi məsihçi gəncin müşriklərin zülmündən qaçdığı şayiə mağara olduğuna inanılır. Dünyada mağaranın öz sərhədləri daxilində olduğunu iddia edən 33 şəhər olsa da, əksər xristian mənbələrinə görə, şəhər xristianlar tərəfindən müqəddəs sayılan Efesdir. Türkiyədə ən çox yeddi yatmış mağara olaraq bilinən və mağara dövrünün əhəmiyyətli bir mərkəzi olan St. Paulun anadan olduğu Tarsus şəhərindədir. Keçmiş adı ərəb mənbələrində Efsus adı verilən Afşin, elm adamlarından ibarət heyətin hazırladığı hesabat və yerli məhkəmədə açılan bir kəşf ilə iddiasını artırdı. Lice, Türkiyədəki mağaranın digər səhabələridir.
Efesdəki bu mağaranın üzərində bir kilsə tikilmiş və 1927-1928-ci illər arasındakı qazıntı nəticəsində aşkar edilmiş və qazıntı nəticəsində 5-6-cı əsrlərə aid qəbirlər tapılmışdır. Yeddi yuxuya həsr olunmuş kitabələr həm məzarlarda, həm də kilsə divarlarında tapılmışdır.
1374-75-ci illərdə Aydın bəy tərəfindən Aydınoğulları, Ayasuluk Təpə, Memar Şamlı Dımışklıoğlu Əli tərəfindən inşa edilmişdir. Artemis Məbədi və Saint Jean Kilsəsi arasında yerləşir. Anadolu məscid memarlığının ilk nümunələrini nümayiş etdirən məscid zəngin bəzək və plitələrə malikdir. 19-cu əsrdə bir karvansaray kimi də istifadə edilib..
Hadrian Məbədi: İmperator Hadrianusun adına abidə bir məbəd kimi tikilmişdir. Korinf təşkil edildi və frizlərində Efes əfsanəsi quruldu.
Domitian Məbədi: Şəhərin ən böyük quruluşlarından biri olduğu düşünülən İmperator Domitianusun adına tikilmiş məbəd Traianus Bulağının qarşısında yerləşir. Məbədin bünövrəsinə bu günə qədər çatan sütunların olduğu müəyyən edilmişdir. Domitianus heykəlinin qalıqları baş və qoldur.
Bu kəndə yolunuz düşsə özünüzü bütünlüklə antik çağda hiss edirsiniz. Qalıntılar arasında gəzərkən gözünüzün önündə fərqli hadisələr canlanır.
Düşünürsünüz ki, bəlkə də elə bax, buradaca, bu yerdəcə nə vaxtsa Makedoniyalı İsgəndər dayanıb və şəhərə hökm edib! Əslində İsgəndərin ən qəzəbləndiyi şəhərlərdən biri elə Efes olub. Rəvayətə görə İsgəndər şəhər əhalisini heç sevməyib.
İndi bu antik tarixi şəhərdə dünyanın bütün sükutunu, tarixini hiss etmək istəyirsinizsə, o zaman İzmirə səfər edərək bu tarixlə baş-başa qalın.
Qoşqar Salmanlı
