Qədim səyyahlar bu bölgəni cənnət deyə xitab edirdilər. Əslində Şərqi Anadoluya səfər edən səyyahlar. bu bölgədəki zənginlikdə ağız dolusu danışırdılar. Bu yazımızda Şərqi Anadolunun cənnəti sayılan Diyarbəkir haqqında sizə məlumat verəcəyik.
Diyarbəkir 33 fәrqli mәdәniyyәtә ev sahibliyi etmiş nadir şәhәrlәrdәn biridir.
Şәhәr tarix boyu Asiya qitәsinin Mesopotamiyaya açılan qapısı xüsusiyyәtinә malik olub. İpәk Yolu üzәrindә yerlәşdiyi üçün şәrqin әn monumental sarayları, bir-birindәn gözәl körpülәri mәhz bu şәhәrdә inşa olunub.
Diyәrbəkir qalası vә Hevsel bağları şәhәrdә mövcud olan әn әhәmiyyәtli tarixi abidәlәrdәn bәzilәridir. Tarix boyu mövqeyinә görә Mesopotamyanı ələ keçirmək istəyən qüvvәlәrin toqquşmasına səhnə olan şəhər müxtəlif mədəniyyətlərin izlәrini daşıyır.
İlk qala divarının inşasının şәhәrin Hitit və Xurrilərin hakimiyyətində olduğu dövrdə başladığı güman edilir. İndiki qala divarlarının ilk nümunәlәri E.Ә. 2000-ci illәrdә inşa edilmәyә başlayıb.
Diyarbəkir qala divarları Çin səddindən sonra müasir dövrümüzdə salamat qalan ən uzun, müdafiə üçün inşa edilәn tikilidir.
Diyarbəkir şәhәri Emevilәr, Sәlçıqlular, vә Osmanlı dövründә bir-birindәn gözәl tarixi әsәrlәrlә bәzәdilib. Sadәcә dini mәkanlar deyil, ticari vә sosyal mәkanlar da şәhәri bәzәyib.
Diyarbəkir qala divarlarından Diclә çayına doğru qәrb istiqamәtdә Hevsәl bağçaları yerlәşir..
Hevsәl bağçaları altından keçәn Diclә çayı ilә möhtәşәm mәnzәrәyә malikdir.
İslam coğrafyaçıları və səyyahları Əbdür-Rəşid əl-Bakuvi, Övliyyə Çələbi, Alman səyyahı Ġohan Giltberqer, Fransız Jan Garden, Jan Babtist Tavernye, Portuqaliyalı diplomatik nümayəndələrdən Antonio Tenreiro, Mestre Afonso, İspaniyalı diplomat Ryu Qonsales de Klavixo, Venesiyalı səyyahlar və elçilərdən Josophat Barbaro, Anonim Tacir öz əsərlərində Şərqı Anadolu bölgəsinin sosial-mədəni və siyasi həyatı, tarixi və memarlıq abidələri və adət-ənənələri haqqında çox qiymətli məlumatlar veriblər. Ayrıca, bu səyyahlar bu bölgədə olan Tatvan, Vestan, Batman, Van və Beyğiri şəhər qalaları haqqında maraqlı bilgilər veriblər.
Venesiyalı səyyah Diyarbəkr bölgəsinin şəhərlərinin və qalalarının ümumi sayı haqqında məlumat verərək yazır: “… Diyarbakır əyaləti altı böyük şəhər və beş qaladan ibarətdir. Şəhərlər: Urfa, Qara Amid, Mardin, Cəzirə, Hısınkeyfə və Siirt. Qalalar isə Cemeleyn (Jumilen), Dedu, Erzen, Ayho və Sason.. Bütün bu qalaların mühafizəçiləri Səfəvi hakimi Məhəmməd Ustacluya tabedir…” (Gündüz 2007, s. 142).
Bitlis şəhərinə gələn səyyah bu şəhər haqqında da geniş məlumat verir. Bu şəhər haqqında səyyah yazır: “… Bu Bitlis şəhəri nə çox böyükdür, nə də ətrafına hasar çəkilmişdir. Amma şəhərin ortasında təpənin üzərində geniş və gözəl bir qala inşa edilmişdir. Bu qalanın böyük köşkləri və bürcləri vardır. Bu şəhərin ortasından bir çay axdığı üçün şəhər bolsuludur. Qalanın içərisində də bir bulaq vardır. Suyu az olsa da qaladakılara bəs edir…” (Gündüz 2007, s. 144). Venesiyalı Anonim Tacirin məlumatlarında Van gölü çevrəsindəki şəhər-qalaların təsvirinə də rast gəlinir. Səyyah bu haqda yazır: “… Bitlisdən yola çıxdım və ikinci gün Tatvana çatdım. Bura gölün içinə doğru uzanan bir dağın üzərində olan kiçik bir qaladır. Burada suyu duzlu olan göl vardır. Uzunluğu üç yüz mil, eni yüz əlli mil olub ətrafında çoxlu delta vardır. Göl iki yolun ortasında yerləşir. Qalaların dördü gölün şərq tərəfindədir. Bunlardır: Tatvan, Vestan, Van, Beygiridir. Qərb tərəfdə yerləşən qalalar isə Ərçiş, Adilcevaz, Ahlatdır. Ahlat deyilənə görə qədimdən böyük bir şəhər imiş, inidi kiçik bir qalaya çevrilib… Buradan bir günlük məsafədə Van qalası yerləşir. Oradan hər tərəfə təmiz sular axır. Vanın ətrafı bir mildən çoxdur…. Vanı keçib iki günlük yol uzaqlığında əhalisi və idarəçiləri Türkman olan Alatemedya adlı başqa bir qalaya çatırıq. Əhalisi xoş xasiyyətlidir… Buradan üç günlük məsafədə Mərənd adlı bir yer vardır…” (Gündüz 2007, s. 145-151).
Tarixi qədim olan Diyarbəkirə sizi səyahətə aparırıq. Bu qədim bölgənin özünəməxsus gözəlliyi var. Beləliklə bu gözəl bölgəni kəşf etmək istəyirsinizsə bu yazımızı oxuyun.
1. Ulu məscid
Diyarbəkirdə ziyarət yerlərinin siyahısı başında İslam aləmi tərəfindən beşinci Harem-i Şərif sayılan Ulu məsciddir. Anadoludakı ən qədim məscidlərdən olan Ulu Məscid, 639-cu ildə kilsə tərəfindən kilsələr tərəfindən kilsə halına gətirilmişdir. Son illərdə bərpa işləri aparılmış Ulu məscid gündəmə gəldi.
2. Sülüklü Han
2010-cu ildə tamamlanan bərpa işlərinin ardından Diyarbəkirın Sur şəhərinin mərkəzində qonaqlara qapılarını açan Sülüklü Xan, Ulu Məscidi, Həsənpaşa xanı, daha sonrakı dövrlərdə görüləcək bir quruluşa daha yaxın olmaq həm də populyarlığını artırmışdır. Diyarbəkır Sülüklü Han, 1683-cü ildə Hanilioğlu Mahmut Çelebi ve bacısı Atike Hatun tərəfindən inşa edilib.
3. Karvansaray
1527-ci ildə tamamlanan Karvansarayın digər adı də Deliller Xan kimi tanınır. Xüsusilə memarlıq və daxili strukturu ilə təqdirəlayiq bir görünüşə malik olan Karvansaray, Diyarbakırın mərkəz Sur əyalətində yerləşir. Bu gün bir otel olaraq istifadə edilən Karvansarayda 72 otaq var. Diyarbəkirdə qala biləcəyiniz tarixi yerlərdən biridir.
4. Dörd Ayaqlı Minarə
Diyarbəkirın Sur şəhərində yerləşən dörd ayaqlı minarə, Ağqoyunluu Qasım Xan tərəfindən tikilən Şeyx Mutahhar məscidinin dörd sütununda dayanan minarədir və maraqlı bir memarlığa malikdir. İnanca görə , minarənin sütunu altında 7 dəfə keçənlərin istəkləri qəbul edilir. Anadoluda başqa bir nümunəsi yoxdur, Dörd Ayaq Minarəti Ulu Cami, Hasan Paşa Han, Sülüklü Han kimi yerlərə çox yaxındır.
5. Diyarbəkir Surları
YUNESKO-nun Dünya Mirası Siyahısında yerləşən Diyarbəkir Divarları, Çin Böyük Səddindən sonra dünyanın ən uzun ikinci səddidir. Diyarbəkirin Sur əyalətini əhatə edən binanın uzunluğu 5,5 km yüksəkliyində 7-8 metrdir. Divarların inşa ediləcəyi üçün müəyyən bir tarix olmasa da, milad 349-cu ildə Vizantiya imperatoru Constantinus tərəfindən divarları tikilmişdir (bu dövr 3000-4000-ci illər arasında Hurrician dövründə tikilmişdir). Diyarbəkir Duvarlarında 5 keçid qapısı olan bəzi yerlərdə antik dövrlərdən yazı və rölyeflər var.
6. Məryəm Ana Kilsəsi
Diyarbəkirdə ziyarət yerləri siyahısında yer alan Məryəm Kilsəsinin ilk tarixi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Diyarbəkir Arxeologiya İdarəsi tərəfindən hazırlanan inventar slipslərinin 3-cü əsrə aid olduğu ifadə edilir. Zaman içərisində ehtiyacın ötəri əlavə quruluşlar qurulduğu Bərzani Məryəm Kilsəsi, 2004-2005-ci illərdə Türkiyədə və xaricdə yaşayan Diyarbəkirlı Suriyalıların ortaq təşəbbüsü ilə bərpa işlərinin ardından bu günkü formasını aldı. kilsə; dörd həyət, divan və ruhanilərin yaşadığı bölgələr var. Bu gün fəal şəkildə xidmət etməyə davam edir.
7. Hasan Paşa Hanı
Diyarbəkırın Sur şəhərindəki Ulu məscidinin qarşısındakı Həsən Paşa Hani, 1572-1575-ci illərdə Diyarbəkır Valisi Vezirzadə Həsən Paşa tərəfindən tikilmişdir və Osmanlı Paşa dövründən sonra başqa bir nisbi təyin olundu.
Diyarbəkirə yolununuz düşsə bu tarix memarlıq abidələrini mütləq ziyarət edin.
Qoşqar Salmanlı