“Yeni pandemiyaların yayılması qaçılmazdır”
“Əcdadlarımız savannada həyata uyğunlaşdılar”
“Fövqəltəbii gücləri qəbul etməyi lazımsız hesab edirəm”
Dan Larhammar – Uppsala Universitetində molekulyar hüceyrə biologiyası üzrə İsveç akademik professorudur. Onun tədqiqatları təkamül, neyrobiologiya, endokrinologiya və farmakologiyaya aiddir. 2018-ci ildən bəri Prof. Dan Larhammar İsveç Kral Elmlər Akademiyasının prezidenti vəzifəsini icra edib. Skeptisizm fəalıdır.
İsveç Kral Elmlər Akademiyasının keçmiş prezidenti, Prof. Dan Larhammar HafizTimes.com-a eksklüziv müsahibə verib. Jurnalist Hafiz Əhmədovun suallarını cavablandıran D. Larhammar bir çox mühüm məsələlərdən söhbət açıb, həmçinin ilk dəfə olaraq Azərbaycan, Bakı ilə bağlı fikirlərini ifadə edib.
– Müsahibə üçün sizə Azərbaycandan yazdığımızı biləndə ilk nə fikirləşdiniz?
– Təəccübləndim. Mən tez-tez İsveç xəbər mediasına müsahibələr verirəm. Bir neçə beynəlxalq xəbər mediasına da müsahibələr vermişəm. Ona görə də Azərbaycandan müsahibə tələbi görmək mənim diqqətimi çəkdi.
– Hazırda nə üzərində çalışırsınız? Fəaliyyətinizlə bağlı hansı yenilik var?
– Araşdırmamın üç əsas xətti var: yaddaş üçün molekulyar mexanizm, Parkinson xəstəliyinin müalicəsi üçün yeni strategiyalar və sinir sistemindəki genlərin təkamülü. Hər üç layihə təkamül yanaşmasına əsaslanır. Mənim fərziyyəm budur ki, mürəkkəb biologiyanın təkamül zamanı necə yarandığını və tədricən dəyişdiyini araşdırmaqla ən yaxşı şəkildə başa düşmək olar. Hazırda yaddaş layihəmiz məni xüsusilə həyəcanlandırır və demək olar ki, hər həftə yeni nəticələr əldə edirik, lakin yaddaş çox mürəkkəb bir şeydir.
– İndiyə qədər sizə verilən ən yaxşı məsləhət nə olub?
– Yəqin ki, bu, mən əczaçılıq tələbəsi olanda baş verdi. O vaxtlar PhD elmi ilə məşğul olmaq fikrində idim. Böyük bir postdoktorant məsləhət gördü ki, beynəlxalq əlaqələri və açıq atmosferi olan bir tədqiqat qrupu seçmək lazımdır, bu, çox vaxt tərəqqi üçün bir reseptdir. Mən bu məsləhətə əməl etdim və çox yaxşı nəticə verdi.
– İlham almaq üçün hansı kitabları oxuyursunuz və ya filmlərə baxırsınız?
– Demək olar ki, hər zaman, daha çox elmi məqalələr oxuyuram. Oxuduğum kitablar adətən bu və ya digər şəkildə elmdən bəhs edir, məsələn, elm tarixi, psixologiya, fəlsəfə və s. bəzən tərcümeyi-halı (adətən elm adamları haqqında). Bu günlərdə nadir hallarda filmlərə baxıram.
– Tibbin hansı sahələrində genomik inqilabların baş verməsi qaçılmazdır?
– Molekulyar genetika demək olar ki, bütün tibbi sahələri inkişaf etdirmişdir. Nadir xəstəliklər haqqında anlayışımız inqilab etdi. Multifaktorial və poligen xəstəliklərin açılması, həlli hələ də çətindir (multifaktorial həm genetik, həm də digər səbəblər daxildir; poligenik o deməkdir ki, bir çox genlər iştirak edir), məsələn, müxtəlif depressiya formaları. Lakin ümid edirik ki, genetik tədqiqatlar tədricən bu cür xəstəliklərə də ipucu verməyə başlayacaq.
– Elm sahəsində karyera qurmaqda maraqlı olan gənclər üçün hansı məsləhətləriniz var?
– Əvvəlcə sizi daha çox maraqlandıran elm sahəsini seçin. Sonra, tədqiqatçı olmaq üçün çox maraqlandığınız bir mövzu üzrə PhD proqramı seçin və ikincisi, hər kəsin şərhlər və fərziyyələr təklif edə biləcəyi açıq və beynəlxalq atmosferə malik tədqiqat qrupu tapın. Nəticələri açıq fikirlə müzakirə etməyə hazır olan və konstruktiv rəy bildirən bir supervayzer tapın.
– Sizcə, dünyada yeni pandemiyalar yayılacaqmı? Bu barədə insanlara nə demək istərdiniz?
– Bəli, bu qaçılmazdır. Əhali sıxlığının artması və yaşayış sahələrinin azalması ilə heyvanlar və insanlar bir yerə gələcək, viruslar və bakteriyalar bir fərddən digərinə daha asan keçə bilər. Ediləcək ən yaxşı şey, mümkün olan bütün xəstəliklərə qarşı peyvənd etməkdir. Peyvənd, şübhəsiz ki, tibb tarixinin ən böyük ixtiralarından biridir. Yeni mRNA peyvəndləri covid-19-u boğmaqda çox müvəffəq olduqdan sonra, ümid edirik ki, digər yoluxucu xəstəliklər üçün də qəbul edilə bilər. Peyvəndlər həm də ona görə vacibdir ki, onlar antibiotiklərin istifadəsini azalda bilər və bununla da antibiotiklərə davamlı bakteriyaların təkamülünün qarşısını alır. Hətta xərçəngin müalicəsi üçün də peyvəndlər inkişaf etdirilir.
– Sizcə, insan necə və nə üçün yaradılmışdır?
– İnsanlar primat əcdadlarından təkamül keçirib və adətən bizim növlərimizin təxminən 300.000 il əvvəl yarandığı hesab edilir. Təxminən 600.000 – 800.000 il əvvəl Neandertallar və Denisovalılarla ortaq əcdadımız var. Bunu fiziologiya və tibb üzrə builki Nobel mükafatı Svante Päabo vurğuladı. O və mən Uppsala Universitetində eyni laboratoriyada eyni vaxtda PhD tələbələri idik. O və iş yoldaşları həm Neandertallar, həm də Denisovalılar üçün fosillərdən DNT-ni təcrid edib araşdırmağa nail olublar. Bu linkə baxın: https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2022/press-release/
Növümüzün təkamüldə yarandığı ilə bağlı “niyə” sualına cavab vermək daha çətindir. Bizim təkamül xəttimiz yəqin ki, təxminən 6-8 milyon il əvvəl Afrikada iqlim quraqlaşanda və savannalar formalaşmağa başlayanda şimpanze və bonoboya aparan xəttdən ayrılıb. Əcdadlarımız savannada həyata uyğunlaşdılar, o cümlədən ətlə zəngin pəhrizə keçdilər, şimpanze-bonobo əcdadı isə yağış meşəsində qaldı.
– Dinin həyatınızda rolu nədir?
– Mən dinlə çox maraqlanıram. Ən sevdiyim mövzulardan biri neyro-teologiyadır, yəni kiminsə dini şərhlərlə dolu təcrübələri olanda beyində nələr baş verir. Məni həmişə insanların qeyri-mümkün və mücərrəd şeylərə, məsələn, bütün dünyada bəşər mədəniyyətlərində irəli sürülən minlərlə tanrıya olan inamları valeh edib.
Bir sıra müşahidələr göstərir ki, daha yüksək güclərə, beyindən ayrılmış zehnə və ölümdən sonrakı həyata (bədəndən sağ qalan ağıl) inam şüurumuzun işləməsinin yan məhsullarıdır. Bu cür təcrübələr müxtəlif dərmanlarla ortaya çıxa bilər. Bu, fövqəltəbii güclər haqqında fikirlərin beyinlə edilən kimyəvi hiylələrdən yarana biləcəyini güclü şəkildə göstərir. Şüur və idrak təkamüldə çox yaxınlarda yaranıb və onlar canlı beynin neyrofiziologiyasına əsaslanırlar.
Elmi təfəkkür fövqəladə dərəcədə uğurlu təcrübəyə malikdir və o, biliyimizi artırıb və həyatımızı hədsiz dərəcədə yaxşılaşdırıb. Elm buna izahat kimi fövqəltəbii güclərə heç vaxt müraciət etməməklə nail olmuşdur. Bu elmi düşüncəni şəxsi həyatımda da tətbiq edirəm. Fövqəltəbii gücləri hipotetik izahat kimi qəbul etməyi lazımsız hesab edirəm.
– Müharibələr bəşəriyyətin gələcəyinə necə təsir edir?
– Müharibələr qorxunc, dəhşətli, dağıdıcıdır və insan resurslarının tamamilə itkisidir. Təəssüf ki, hazırda dünyada böyük və güclü dövlətlərdə narsist və psixopatik şəxsiyyət xüsusiyyətlərinə malik bir sıra siyasi liderlər var ki, bu da onları insanları öldürməyə və ya təqib etməyə məcbur edir.
Belə liderlərin siyahısı heyrətləndirici dərəcədə uzundur. Bu da bioloji müxtəliflik və davam edən qlobal istiləşmə üçün ölçüyəgəlməz insan iztirabları, fəlakətli nəticələr deməkdir. Təsəvvür edin ki, hazırda müharibəyə sərf olunan bütün resurslar, o cümlədən müharibə qurbanlarına xəstəxanada qulluq göstərmək və zədələnmiş infrastrukturu təmir etmək əvəzinə, iqlim dəyişikliyini minimuma endirmək və buna ehtiyacı olanları qida və sağlamlıqla təmin etmək üçün tədbirlər görülə bilərdi.
– Siz taleyə inanırsınız?
– “Tale” sözü (bir şeyin baş verməsi mənasında) çətin bir sözdür və bəzən təsadüfləri izah etmək üçün istifadə olunur. Mən “tale” sözünü işlətməkdən çəkinirəm.
– Nobel mükafatının təsis edilməsində Bakı neftinin və Azərbaycanın rolu haqqında nə bilirsiniz?
– Mən yaxşı bilirəm ki, Alfred Nobelin böyük qardaşları Robert və Lüdviqin Bakıda neft biznesi olub və Lüdviq 1878-ci ildə ilk neft tankerini tikib. Nobel qardaşları haqqında əldə etdiyim tərcümeyi-halı var, amma hələ oxumaq imkanım olmayıb. Onların neft biznesindən əldə etdikləri gəlirlərin Nobel mükafatına nə dərəcədə töhfə verdiyindən əmin deyiləm. Bildiyimə görə, Nobel mükafatlarının əsasını məhz Alfredin sərvəti təşkil edib.
– Nobel mükafatı almaq istəyənlərə nə tövsiyə etmək istərdiniz?
– Nobel mükafatları o qədər az adama və o qədər müstəsna töhfələrə görə verilir ki, belə bir nailiyyətə gətirib çıxaracaq heç bir məsləhət vermək mümkün deyil.
– Bakı, Azərbaycan haqqında fikirlərinizi bilmək istərdik. Azərbaycana, Bakıya səfər etmək istərdinizmi?
– Azərbaycana səfər etmək şansım olmayıb, amma bacımın olub. Yeni yerləri ziyarət etməyi və kəşf etməyi çox sevirəm. Dinlərlə bağlı elmi fikirlərimi bildirdikdən sonra ziyarət etməyə cəsarət edə bilərəm?
Hafiz Əhmədov
HafizTimes.com
