Ölkəni tanıtmaq üçün turizmin önəmli yeri var. Ümumdünya Turizm Təşkilatının keçmiş baş katibi Françesko Franjial Türkiyə turizminin bir neçə ildən sonra dünyada ən çox axtarılan ərazi olacağını öz açıqlamasında qeyd etmişdi. Françesko Franjial hesab edirdi ki, Türkiyəni kəşf etmək üçün yalnız Sideni görmək kifayətdir. Bu gün dünyada turistlər tərəfindən ən çox axtarılan ərazilərdən biri məhz Türkiyədəir. Turistlərin ən çox istirahət üçün axtardıqları ərazilərdən biri də elə Françesko Franjialın valeh olduğu Sidedir.
Side Türkiyənin müasir Antalya şəhərindən 70 km şərqdə və Manavqat şəhərindən təxminən 7 km qərbdə yerləşən antik şəhərdir. Hal-hazırda Side məşhur turizm kurortudur və inzibati cəhətdən Manavqat bələdiyyə rayonunun bir qəsəbəsidir.
Şəhər həm də Əhdi-Ətiqdə Sid adı ilə xatırlanır. Bu kiçik şəhərçik dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir.
Qədim yunan tarixçisi Strabon bu şəhərə heyranlığını öz əsərində qeyd edirdi. Qədim tarixçi hesab edirdi ki, bu şəhər dünyanın ən valehedici şəhərdiri. Strabonun yazdığına görə Side eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə Anadolunun Kima şəhərindən gələn mühacirlər tərəfindən köhnə yaşayış məntəqəsinin yerində qurulan və Anadoluda bilinən ən qədim yunan koloniyalarından biri idi. Yerli Anadolu dilində “Yan” sözü “nar” mənasını verirdi – filoloji araşdırmalar bu sözün nə yunan, nə də Finikiya kökünə malik olduğunu göstərmişdir. Nar burada bolluq rəmzi sayılırdı. Kolonizasiyaya uğradıqdan sonra Side sakinləri yerli Side dilində danışıb yazmağa davam edirdilər, bunu eramızdan əvvəl III–II əsrlərə aid arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş Side yazıları sübut edir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Kimadan Sideyə gələn kolonistlər yerli dili qəbul edib istifadə etməyə başladılar.Makedoniyalı İsgəndərin Anadoluya yürüşündən bəhs edən Arrian əsərində Sideyə gələn yunanların öz ana dilini unudub, əvvəllər bilmədikləri yerli ləhcədən istifadə etməyə başladığını qeyd etməsi də bunu təsdiq edir.
Bu antik şəhər həm Makedoniyalı İsgəndərin, həm də romalıların hakimiyyəti altında inkişaf edib. Maraqlıdır ki, məhz həmin dövrdə Side dünyanın ən yaxşı limanlarından biri olub.
XXI əsrin sonlarına qədər Side ərazisində yaşayış olmayıb — arxeoloqlar şəhərdə nə Səlcuqlular, nə Həmidoğullar, nə də Osmanlılar dövründə həyat izlərinə rast gəlmədilər. Zəlzələlərdən qismən salamat qalan şəhər binaları fırtına və qasırğaların gətirdiyi qumla tədricən uçurulmuşdu. XXI əsrin əvvəllərində Sideyə getməyə başlayan səyahətçilər oranı kabusların məskəni adlandırırdılar.
1895-ci ildə Krit adasından gələn türk qaçqınlar Sidedə kiçik bir Səlimiyə qəsəbəsini qurdular. Sonralar qəsəbə tədricən genişlənərək yarımadanın bütün ərazisini əhatə etməyə başladı.
Side, Antalya sahil layihəsinin genişlənməsi nəticəsində məşhur bir istirahət bölgəsinə çevrilmişdir. Hazırda populyar turist mərkəzlərindən biridir.
Hazırda Side şəhərinin liman prospekti adlanan səs-küylü küçə şəhər avtovağzalını Atatürk heykəlinin yerləşdiyi dəniz sahilindəki meydanla birləşdirir.
Şəhər daim təhlükə altında olduğundan, həm dənizdən, həm də qurudan qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Qala divarlarının xarabalıqları və müxtəlif dərəcədə dağıdılmış bürclər günümüzə qədər gəlib çatmışdır və hazırda arxeoloqlar tərəfindən araşdırılır. Şərq divarlarındakı darvaza giriş qapısı kimi xidmət edirdi. Ellinizm dövrünə aid mərkəzi qapının yaxınlığında qüllə tikilib və darvaza U hərfi formasında meydana baxır. Meydandan keçib oradan yan keçərək şəhərə çıxış var idi. Dövrümüzə qədər gəlib çatmış ikinci, daha kiçik qapı da ellinizm dövrünə aiddir, lakin bu darvazalar kvadrat qüllələrə və kvadrat formalı əraziyə malikdir. Bu darvazanın girişindən başlayan əsas prospekt sizi bütün yarımada boyunca onun çox qərb ucuna aparacaq.
Şəhərin tarixi mərkəzinin mərkəzi hissəsində, qapının yanında (orta əsr şəhər istehkamlarının bir hissəsi kimi) 20 mindən çox tamaşaçı qəbul edə bilən Türkiyədə sağ qalan ən böyük Roma amfiteatrı yerləşir. İndi hətta səhnə sahəsinin bir hissəsi bərpa edilib, tribunaların və qalereyaların altındakı keçidlər təmizlənib.
Proseniumun istehkamlarına görə, I–VI əsrlərdə amfiteatr təkcə teatr şənlikləri üçün deyil, həm də qladiator döyüşləri və heyvanları saxlamaq üçün, sonralar isə şəhər karxanaları kimi istifadə edilmişdir. Aqoranın fraqmentlərinə görə qiymətləndirilə bilən möhtəşəm tikililər də eyni aqibətlə üzləşmişdir. Şəhər divarlarından kənarda yerləşən yarımadada Roma tikililərinin əhəmiyyətli xarabalıqları, sahildə isə Apollon məbədinin bir neçə hündür sütunu var. Ellinizm və Roma dövrlərinə aid binaların xarabalıqları su altında aydın görünür və bütün dəniz sahilləri boyunca bir çox kilometrə qədər uzanır.
Şəhər divarlarından kənarda çoxlu nekropollar var. Burada müxtəlif növ qəbirlər və türbələr — məbəd formasındakı abidələr və ya relyefsiz sadə sarkofaqlar var. Qərb nekropolunda pilləli postament üzərində sütunlu məbədi xatırladan memorial-qəbir var. Mərmər sarkofaqlar monumental məqbərələrin taxçalarında yerləşir.
Vespasianın qapısı (Vespasianus Aniti)
Qədim şəhərə gedən yolda qonaqları Side’nin əsas girişi sayılan qədim tağlı bir qapı qarşılayır. Eramızın I əsrinə aid olan bina, Roma hökmdarı Vespasianın şərəfinə tikilmişdir. Binanın hündürlüyü 6 m-ə çatır, bir dəfə qapı qüllələrinin hər iki tərəfində qala və tikilinin nişləri imperatorun heykəlləri ilə bəzədilmişdir. Bu gün qədim binadan yalnız xarabalıq qalır, lakin hətta bu xarabalıqlar, Roma İmperiyası dövründəki memarlığın əzəmətini və əzəmətliliyini elan edə bilər.
Apollon Məbədi
Side şəhərinin əsas cazibə və simvolu dəniz limanına yaxın qayalıq sahildə yerləşən Apollon Məbədidir. Manastır eramızın II əsrində tikilmişdir. qədim Yunan günəş tanrısı və sənət patronu Apollonun şərəfinə. Binanın tikilməsi bir neçə il çəkdi və əvvəlcə mərmər sütunla bəzədilmiş düzbucaqlı bir bina idi. 10-cu əsrdə güclü bir zəlzələ zamanı məbəd demək olar ki, dağılıb.
Monumental Çeşmə Nymphaeum
Qədim Side şəhərində, vaxtilə məşhur olan bir fəvvarə bu gün yalnız bir hissəsi qalıb. Bina eramızın II əsrində inşa edilmişdir. Roma hökmdarları Titusa və Vespasyana ehtiram əlasməti olaraq inşa edilib. Bir vaxtlar bina 5 m hündürlükdə və təxminən 35 m enində üç mərtəbəli bir fəvvarə idi ki, o dövrün standartlarına görə həqiqətən möhtəşəm bir tikili sayılırdı. Su, Manavgat çayından daş su kəməri vasitəsi ilə Nimfeyə axırdı.
Qədim roma su kəməri
Türkiyənin müxtəlif ərazilərində kilometrə qədər uzanan qədim daş tağlı tikililəri görə bilərsiniz. Bu su borularından başqa bir şey deyil – qədim şəhərlərin su ilə təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulurdu. Sidedə bu Roma su kanalları sistemi adlanır. Bu gün qədim su təchizatı tikililərinin qalıqlarını bütün Aralıq dənizi sahillərində görmək mümkündür. 16 tunel və 22 su körpüsü daxil olmaqla 30 km məsafəyə uzanan qədim su kəməri Side’də də hələdə durur.
Side Muzeyi
20-ci əsrin ortalarında Side ərazisində irimiqyaslı arxeoloji qazıntılar aparıldı və bu müddət ərzində bir çox qiymətli əsər tapıldı. Tədqiqat işləri başa çatdıqdan sonra şəhərdə bir zamanlar çiçəklənmiş mədəniyyətlərə həsr olunmuş bir muzeyin açılmasına qərar verildi. Bərpa olunmuş Roma hamamları kolleksiya üçün yer rolunu oynadı. Bu gün muzey 2 hissəyə bölünür: biri binanın içərisində, digəri açıq səmanın altında. Eksponatlar arasında heykəl parçaları, lahit, qədim sikkələr və amforalar var. Ən qədim muzey əşyası eramızdan əvvəl 8-ci əsrə aiddir. Muzeyin eksponatları əksər hallarda Yunan-Roma dövründən bəhs edir, lakin burada Bizans və Osmanlı dövrlərinə aid əsərləri də görə bilərsiniz.
Sideni həmdə çimərliklər şəhəri adlandırmaq olar. Olduqca çoxsaylı və gözəl çimərliklərə sahib olan Sidedə həm də çoxsaylı otellər mövcuddur. Yolunuz Sideyə düşsə bu qədim antik şəhərin abidələrini ziyarət etməklə tarixi bir səyahətə yolçuluq etmiş olacaqsınız. Bir neçə fərqli mədəniyyətin və tarixin izlərini öz gözlərinizlə görmək istəyirisinsə yolunuzu Sideyə salın…
Qoşqar Salmanlı
