Türkçülük tarixinin Mahmud Kaşğari zirvəsi

“Divanü lüğat-it-türk” – 950

Xəbər verdiyimiz kimi, AMEA-da Dilçilik İnstiutunun təşkilatçılığı ilə “Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk” – 950” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. Tədbirdə AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, Dilçilik İnstitutunun direktoru, professor Nadir Məmmədli, Türk Dil Qurumunun başqanı, professor Osman Mert və Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyası Əbu Reyhan Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, professor Bahrom Abduxalimov çıxış edərək “Divanü lüğat-it-türk”ün misilsiz məziyyətlərindən bəhs ediblər. Daha sonra akademik Nizami Cəfərovun, professor Mahirə Hüseynovanın və professor İsmayıl Kazımovun məruzələri dinlənilib.

Konfransda Milli Məclisin deputatı, Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fon­dun prezidenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə dok­toru Cavanşir Feyziyev də çıxış edib. “Divanü lüğat-it-türk”ün – 950 illiyi və bey­nəlxalq elmi konfransla bağlı ondan aldı­ğımız müsahibəni təqdim edirik.

– Cavanşir müəllim, bu ilin dekabrında türklüyün böyük abidəsi olan “Divanü lüğat-it-türk”ün 950 illik yubileyi UNESCO səviyyəsində qeyd ediləcək. Bildiyimiz kimi, həmin əsər bir zaman it-bat edilmişdi, amma ötən il bizim Dilçilik İnstitutunun arxivindən tapılıb və nəşr edilib. Mart ayında ADA Universitetində dəyərli ensiklopediya­nın təqdimatı keçirilib, ötən həftə isə yubileylə əlaqədar Bişkek şəhərində “Yazılışının 950-ci ildönümündə “Di­vanü lüğat-it türk:” Türk dünyasının ortaq dəyəri” mövzusunda beynəlxalq konfrans təşkil olunub. İndi də Baklıda bu möhtəşəm tədbir keçirildi. Bu barə­də fikirlərinizi bilmək istərdik. 

– Ondan başlayım ki, türklük təəssü­bü, türkçülük ideyası bizim 5 ortaq ədəbi abidəmizdə – Orxon-Yenisey yazılarında, “Kitabi-Dədə Qorqud”da, Mahmud Kaş­ğarinin “Divanü lüğat-it-türk”ündə, Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu-bilik” poema­sında, Xoca Əhməd Yasəvinin hikmətlə­rində öz ifadəsini tapmışdır. Amma geniş mənada türkçülük məfkurəsi ən ardıcıl şəkildə, konkret linqvistik, etnoqrafik, ta­rixi və folklor materiallarına əsaslanaraq, Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” kitabında əks olunmuşdur. Bu səbəbdən də böyük alimi haqlı olaraq türkçülüyün banisi adlandıra bilərik.

İlk türk ensiklopediyamız olan “Diva­nü lüğat-it-türk”dən danışarkən Azərbay­can türkologiya elminin inkişafına böyük töhfələr verən, Türk dünyasının görkəmli alimi, Kaşğari irsinin araşdırıcısı, “Divanü lüğat-it-türk” kitabının tərcüməçisi və tərti­bçisi, fədakar müəllim, əziz Ramiz Əsgə­rin unudulmaz xatirəsinə ehtiramla onun tədqiqatlarına müraciət etmək istəyirəm.

“Divanü lüğat-it-türk”ün Azərbaycan nəşrinə yazdığı ön sözdə Ramiz Əsgər qeyd edir ki, Mahmud Kaşğari Qərbi Avro­pa maarifçiləri – Russonu, Didronu, Vol­teri, Monteskyönü 7 əsr qabaqlamışdır. Divanın ən mühüm özəlliyi dünya dilçili­yi tarixində müqayisəli metodun əsasını qoyması, türk dillərinin müqayisəli qram­matikasını yaratması və zəngin türk dilini köklü ərəb dili ilə qarşılaşdırmaq surətilə bu iki dilin müqayisəsini aparmasıdır. Dillərin müqayisəsi sahəsində Mahmud Kaşğari öz böyük xələfi “Mühakimət ül-lü­ğateyn” əsərində türk dilinin fars dili ilə müqayisəsini verən dahi mütəfəkkir Əlişir Nəvaini 4 əsr, F.Ğrap, Ü.Qrim, V.Humbolt, R.Rask kimi məşhur dilçiləri isə təqrilən 8 əsr qabaqlamışdır.

– Bu məsələni “Divan”ın Azərbay­can nəşrinin ön söz müəllifi Süleyman Dəmirəl də vurğulayıb…

– Bəli, o yazırdı ki, türkologiyanın bahadırı M.Kaşğari yalnız türk dilçiliyinin deyil, bütövlükdə dünyada tarixi-müqa­yisəli metodun, elmi dilçiliyin banisidir. Mahmud Kaşğarinin özünün qeyd etdi­yi kimi, 10–15 il ərzində bütün türk ellə­rini şəhər-şəhər, kənd-kənd, oba-oba gəzərək, 30-dan yuxarı türk ləhcəsini incəliklərinə qədər öyrənmişdir. Bu gün bir çoxu müstəqil dillər olan bu ləhcələ­rin arasında oğuz, qıpçaq, bulqar, tatar, türkmən, başqurd, uyğur adlarını xüsusi qeyd edirəm. Müəllif özü yazır ki, “Mən türklərin, türkmənlərin, oğuzların, çiğillə­rin, yağmaların, qırğızların şəhərlərini və məskənlərini uzun illər başdan-başa do­laşdım, sözlərini topladım, müxtəlif sözlə­rin xüsusiyyətlərini öyrəndim, yaddaşıma həkk elədim. Mən onlara o qədər diqqət edirdim ki, türk, türkmən, oğuz, çiğil, yağ­ma, qırğız boylarının dilləri bütünlüklə məndə cəm oldu”.

Deməli, bizim günümüzdə meyda­na çıxan ortaq türk dili məsələsini 9 əsr bundan qabaq Mahmud Kaşğari türk dillərini mükəmməl mənimsəməkdə gö­rürdü. Əsərdən gətirdiyim bu sitat başqa bir cəhətdən də maraq doğurur. Kaşğa­ri “türk, türkmən, oğuz” yazır, deməli, hər halda, ən azı, bu 3 xalqı bir-birindən fərqləndirir. Bu mənada qədim türklərin varisləri bugünkü Anadolu türkləridirsə, türkmənlərin varisləri indiki türkmənlər­dirsə, oğuzların varisi olmaq bizə, azər­baycanlılara düşür. O da diqqətəlayiq bir məqamdır ki, tarixdə ilk türk xəritəsini ya­radan da məhz Kaşğari Mahmud olmuş­dur və “Divan”da verdiyi dairəvi dünya xəritəsində bizim vətənimiz Azərbaycan “ərzi Azərabadqan” şəklində göstərilir.

Beləliklə, böyük dilçi, neçə-neçə dilin və ləhcənin bilicisi, ensiklopedist, folk­lorçu, etnoqraf, tarixçi, ədəbiyyatşünas, coğrafiyaçı kimi müxtəlif sahələri öz şəxsində cəmləşdirən Kaşğari Mahmud tarixdə ilk türkçü, türkçülüyün banisi, nəzəriyyəçisi və fədakar təbliğatçısı kimi mövqe qazanır. Əlbəttə, bu Mahmud Kaş­ğarinin unikal dahiliyi ilə bağlıdır, amma, eyni zamanda, bu çoxtərəflilikdə dövrün də öz möhürü var. Qaraxanlılar imperi­yası tarixdə ilk türk-müsəlman dövlətidir. Türklərin islamı qəbul etmələri nisbətən dinc yolla olmuş və Kaşğari 2 dünyanın, 2 uyğarlığın, 2 mədəniyyətin qovuşduğu bir dövrdə yaşamışdır. Mahmud Kaşğari öz tarixi missiyasını ərəb dünyasına türk dilini və türk dünyasını bütün əlvanlığı ilə tanıtmaqda görürdü.

– “Divanü lüğat-it-türk” Mahmud Kaşğarinin yeganə əsəridirmi?

– Yox. O, “Divan”dan əlavə, “Türk di­linin nəhvi” adlı ayrı bir əsər də yazmış­dır, amma, çox təəssüf ki, həmin əsər əlimizdə yoxdur. Hər 2 əsər təsdiq edir ki, Mahmud Kaşğari eyni zamanda, türk dili qrammatikasının ilk müəllifidir, ilk dia­lektoloq və xalq ədəbiyyatı nümunələrini yazıya alan ilk folklorçu olmuşdur. “Di­van”dan türk boyları, türk adət-ənənəsi, türk dastan və əfsanələri, ilkin türk şeir inciləri, atalar sözləri və məsəllər barəsin­də zəngin məlumat alırıq. Bu baxımdan, konfransda çıxış edən Türkiyə Dil Quru­munun başqanı, professor Osman Mertin “Divan”ın əhəmiyyətinə yanaşması ilə tamamilə razıyam. O dedi ki, “Divani-Lü­ğat-it-türk” əsərinin bu günkü önəmi yazıl­dığı zamandakı əhəmiyyətindən dəfələr­lə çoxdur. Doğrudan da, əgər Mahmud Kaşqarinin bu irsi bizə gəlib çatmasaydı, 1000 il əvvəlki tarixdə əcdadlarımızın dili, mədəniyyəti, adət-ənənələri, yaşadıqları coğrafiya, etnoqrafik xüsusiyyətləri barə­də bilgi bazamız olduqca məhdud olar­dı. Bu baxımdan əsərin dəyərini nə iləsə ölçmək belə mümkün deyil. Bu Mahmud Kaşqarinin türk dünyası qarşısında əvəz­siz və misilsiz xidmətidir.

M.Kaşğari türkün və onun dilinin gələ­cəyinə inanırdı. Bu dilin ərəb dili ilə yarışa biləcək dərəcədə zəngin və gözəl olduğu­nu inamla bəyan edirdi. “Divan”da 7500-dən artıq sözün izah və şərhini verən müəllif yazırdı: “Həmin bütün türk boyla­rının dillərini, qafiyələrini əldə etdim, yal­nız unudulmuş kəlmələri bu kitaba aldım. Türk dilinə sonradan girmiş sözləri yaz­madım”. Yabançı sözləri yox, ancaq təmiz türk sözlərini lüğətə daxil edən M.Kaş­ğari doğru bir elmi yol tutmuşdur. Mah­mud Kaşğarinin bir fikri də çox vacib və əhəmiyyətlidir, deyir ki, ən təmiz türk dili başqa millətlərlə təmasda olmayan, yəni dilinə yad kəlmələr qarışmamış türklərin dilidir. Böyük alim sanki gələcək əsrlərdə ərəb və fars dillərinin ədəbi dilimizi qəliz ifadələrlə, yabançı sözlərlə yükləməsinin təhlükəsini çox öncədən görürdü.

– Bildiyimiz kimi, türkologiya ta­rixində bu möhtəşəm ensiklopedik əsərin ərəb dilindən latın qrafikası ilə ilk tərcüməsi Xalid Səid Xocayevə məxsusdur. Hətta buna görə o, təqib edilib…

– Xalid Səidin əqidəsi və məfkurəsi türkçülük idi. Belə güman edilir ki, Xalid Səid həbs olunan gecə NKVD əməkdaş­ları tərəfindən “Divanü lüğat-it-türk”ün tər­cüməsinin bir nüsxəsi müsadirə edilərək götürülmüş və alimin bir çox əsərləri kimi, “Divan” da məhv edilmişdir. Xoş­bəxtlikdən, “Divanü lüğat- it-türk” əsərinin tərcüməsi Dilçilik İnstitutunun arxivində qorunub saxlanılmışdır. 2021-ci ildə aka­demik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə Dilçilik İnstitutunun direktoru, professor Nadir Məmmədli kitabın axtarışına çıxır və bu iş uğurla nəticələnir. Düz 86 ildən sonra kəmtaleli kitabın bəxtinə Günəş do­ğur, “şəhid bir alimin sahibsiz qalmış elmi mirası”nın tapılma tarixi məhz o gündən başlayır − 19 yanvar 2022-ci ildən. Kaş­ğari irsinin günümüzə gəlib çatmasında böyük xidmətləri olan şəhid alim Xalid Səid Xocayevə, Ramiz Əsgərə Uca Tan­rıdan rəhmət diləyir, əziz xatirələrini ehti­ramla anırıq.

Mən konfransda “Divanü lüğat-it-türk”ün haqqında söz açdığım nüsxəsini itmək, unudulmaq təhlükəsindən xilas edən dəyərli professor Nadir Məmməd­liyə bu fədakarlığa görə minnətdarlığımı bildirdim və rəhbəri olduğum Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fondun təsis etdiyi medalı və layiq olduğu “Mahmud Kaşğari” ödülünü təqdim etdim.

– Maraqlı söhbət üçün çox sağ olun!