İyirmi il əvvəl “Za rubejom” qəzetindən Ölümlə bağlı maraqlı bir esseni tərcümə eləmişdim. Müəllifi də yadımdan çıxıb, o qəzet də indi bilmirəm hardadır. Dostum Zakir Sadatlı haqqında bu yazını qələmə almaq istəyəndə o tərcümə yadıma düşdü. Əvvəl fikirləşdim ki, Ölümlə bağlı “ağıllı fikirlər”in dost ölümünə nə dəxli var? Ancaq görünür ki, çarəsizliyin qarşısında yeganə təsəlli elə bu “ağıllı fikirlər”dir. O tərcümə də elə buna görə yadıma düşdü.
Qədim şumerlərin “Gilqamış” poemasından tutmuş, orta əsr və sonrakı çağlarda yaşayan bütün böyük fikir adamlarının əsərlərində Ölümlə bağlı yazılanların hamısı yarımçıqdır, yəni bütöv deyil. “Ölüm nədir” sualına cavab hələ də yoxdur və olmayacaq. Ancaq nəhəng düşüncə sahibləri bu mövzuda yazmaqdan yorulmayıb. Yunan filosofu Fales deyirdi ki, həyat və ölümün ikisi də eyni şeydir. Soruşanda ki, eynidirsə, onda niyə yaşayırsan, dediyini bir daha təkrar edərdi: çünki ikisi də eyni şeydir. XVI əsrdə yaşamış fransız yazıçı və filosof M.Montenin fikridir: bu dünyada çox yaşamağa çalışmayın. Nə qədər çox yaşasanız da, o dünyada olacağınız müddəti azalda bilməyəcəksiniz.
Bu yazım dostum Zakir Sadatlı haqqındadır. Onun vaxtsız ölümündən yazmağın çətinliyidir məni dağa-daşa salan. Yəni, yuxarıdakı gəzişmələrim, əslində, vaxt uzatmaqdır, bu ağrılı mövzuya gec çatmaq arzusudur. Axı neçə illər duz-çörək kəsdiyin dostunun ölümündən necə yazasan? Allah bağışlasın, belədə insan hətta yaşamağından, sağ qalmağından utanır. Ancaq neyləyəsən?
Bəlkə yaşla bağlıdır. Neçə vaxdır ki, elə bil, sübh tezdən kimsə məni oyadır. Elə həmin an da Zakir gəlib durur gözümün qabağında. Səsi də dipdiridir. Və hər şey, elə bil, təzədən başlayır.
İşin axırına yaxın daxili telefonuma Zakirdən zəng gəlirdi: “Hə, mənim müridlərim, gedirik?” “Müridlər” biz idik – mən və rejissor Vəli Səyyadi. Axşamlar işdən bir çıxırdıq. AzTV-dən üzüaşağı – metroya piyada düşürdük. Təbii ki, yağışlı günlərdən savayı. Zakir metronun “Qara Qarayev” stansiyasının həndəvərində yaşayırdı. Vəli “Həzi Aslanov”, mən isə “Neftçilər”in yaxınlığında olurduq. Pulsuzluq başımızın üstünü alanda, Zakir demişkən, “zəmanə qəvi olanda” dayanacağımız bizim evin yaxınlığındakı adına “Loğmed” dediyimiz çayxana olardı. Söhbət qızışanda, tərslikdən siqaret də qurtarardı. Sanki bu, bir qaydaya çevrilmişdi. Həmişə də deyinərdik ki, axı bu siqareti təzəcə almışıq. Sağollaşıb ayrılanda Zakir bizə bərk-bərk tapşırardı: “Gecə zəng eləyin haa”. Nəsə, çox isinişmişdik bir-birimizə. “Zəmanə qəviliyindən çıxanda”, bir az pulumuz olanda çayxanaya yaxın kafeyə də adlayardıq. Orada söhbətimiz daha qızğın olardı. Pul sarıdan kasadlıq çəksək də, günlərimiz çox işıqlı keçirdi. Lakin…
2012-ci il iyunun 25-i idi. Axşamdan bilirdim ki, Zakir səhər tezdən Onkologiya İnstitutuna gedəcək. İşdə başım yazı-pozudan ayılanda gördüm ki, gün günortadan keçib. Tez Zakirin əl telefonuna zəng elədim. Ağzımı açmağa imkan vermədi: “Həkimdən qayıdıram. Elə bu dəqiqə dur, gəl bizə”. Səsi xoşuma gəlmədi. Həyətə girəndə pilləkənin qabağında var-gəl etdiyini gördüm. Düz gözlərimin içinə baxa-baxa bir hərbçi soyuqluğu ilə dedi: “Ağ ciyərimdə o zəhrimardan tapıblar, özü də şaxələnib”. Onun dedikləri məni daxilən sarsıtsa da, özümü tox tutdum, zarafata keçdim. Adətən həkim adamda onkoloji xəstəlik aşkar edəndə bunu onun yaxınlarına deyir. Sonradan bildim ki, Zakir çox israr edib, həkim də ondan heç nə gizlətməyib (O, Onkologiya İnstitutuna gedənə qədər iki-üç xəstəxanada müayinədən keçmişdi, iki ay idi ki, xəstə yatırdı). Zakir sovet qoşunlarının tərkibində iki ilə yaxın Əfqanıstanda vuruşmuşdu. Ağır döyüşlər görmüşdü. Dəfələrlə ölümlə üz-üzə, göz-gözə gəlmişdi. Gözünün qabağında neçə-neçə silahdaşı can vermişdi. (Bu haqda onun “Əfqanıstan uçurumu” romanında geniş yazılıb). Ona görə də ölümün gözünə dik baxmağı bacarırdı.
Xəstə yatdığı müddətdə, demək olar ki, hər gün Zakirin yanında olurdum. Evlərinə gedə bilmədiyim gün dörd-beş dəfə zəng edirdim. Onun çəkdiyi ağrıları fil də çəkə bilməzdi. Ancaq bir dəfə də görmədim ki, özünü sındırsın. Yalnız son günlərində sıxıla-sıxıla “Bircə Fidanın toyunu eləyənə qədər ölüm mənə möhlət versəydi, dərdim olmazdı”, – dedi. Fidanın toyu fevralın 1-də oldu. Onda Zakir artıq iki ay idi ki, ağrıkəsici iynələrlə yaşayırdı. O gecə qızının toyunda iynələrin gücünə oynayan Zakir üç gün sonra Cəlilabadda, doğma Sadatlı kəndində torpağa tapşırıldı…
Yaddaşımda bir epizod var. Nə vaxt yadıma düşür, kövrəlirəm.
Ankaradan, müayinədən qayıdan Zakiri dostlarla Binə Hava Limanında qarşılayıb evə gətirirdik. Həyətə girəndə pilləkənlə qaça- qaça düşən Fidan yüz ilin həsrətlisi kimi atasının boynuna sarıldı. O səhnə ölənə qədər yadımdan çıxmayacaq.
Yayda Zakirin ağrıları hələ o qədər də kəskinləşməmişdi. Hər kimyəvi terapiya seansından bir həftə sonra, axşamlar “Qara Qarayev”, yaxud da “Neftçilər” stansiyası yaxınlığında görüşər, gəzib söhbətləşərdik. Ən tez ayrıldığımız vaxt gecə saat 12-nin yarısı olardı. Gah mən, gah da Vəli israr edərdik: “Zakir, yorulmusan, gəl səni yola salaq, get evə”. Həmişə cavabı eyni olurdu: “Bu binaların başına bir dövrə də vuraq, sonra ayrılarıq”. O, bizdən ayrılmaq istəmirdi. Neçə illər birgə keçib getdiyimiz bu küçələri gəzməkdən, yol boyu sıralanan ağaclara, gecə lampalarına baxmaqdan doymurdu. Belə gecələrdə daha çox zarafatlaşardıq, heç vaxt xəstəliyindən danışmazdı. Yalnız növbəti kimyəvi terapiyaya bir gün qalanda amiranə səslə: “Mənim müridlərim, sabah xəstəxanaya gedirəm, o biri gün axşam sizi evdə gözləyirəm”, – deyərdi. Yadımdadır, belə gecələrin birində Zakiri 12 nömrəli avtobusla yola salandan sonra Vəli birdən kədərli-kədərli dilləndi: “Zakir getmək istəmirdi”. “Bilirəm” – tez də Vəlinin sözünü kəsdim. Yəni bu haqda danışmayaq.
Beləcə, gecələr Zakiri evə yola salmaq bizim üçün əzaba çevrilirdi. Və həmişə də avtobus yola düşməmiş yerimizdən tərpənməzdik. Çünki o, avtobusa minəndən sonra mütləq bizə əl eləyirdi…
Dostlar, dost haqqında yazını elegiyaya çevirməyin. Çünki onların ruhu bizdən inciyər. Əgər sən həqiqi dostsansa, elə düşün ki, dostların heç yana getməyib. Hər şey necə varsa, eləcə işıqlı qalıb. Siz Allah, məni bu didaktikaya görə bağışlayın. Neyləyim ki, mən belə düşünürəm. Zakirin Aslanova soyadı daşıyan ləyaqətli ömür-gün yoldaşı, bu gün-sabah alim olacaq gözəl Fidan balası, Vətən adlı tələbə oğlu, nəhayət, etibarlı dostları var. Hələ onun peşəkar yazıçı qələmindən çıxmış kitablarını, dostlarının qəlbində qoyub getdiyi işıqlı xatirələri demirəm…
7-8 il əvvəl olardı. Zakir dedi ki, mənə rayondan 10-15 ağac gətiriblər (o, həyət evində yaşayırdı), səhər gələrsən, onları əkərik. Bilirdim ki, məni işləməyə yox, daha çox söhbətə, zarafat eləməyə çağırır. Çünki o, fiziki işdən qorxmurdu. Bir gündə bir meşəlik ağac əkmək gücündə idi. Bakıya gələnə kimi, bütün uşaqlıq, yeniyetməlik illəri işdə, zəhmətdə keçmişdi. Ertəsi gün onlarda idim. Elə bir-iki ağac əkmişdik ki, Zakir qızını səslədi: “Ay Fidan, a bala, yeməkdən-zaddan hazırlayın, görmürsüz həyətdə fəhlə işlədirəm”.
Əkdiyimiz o ağacların bitəni də oldu, quruyanı da. İndi hərdən fikirləşirəm ki, nə yaxşı o vaxt Zakirgilin həyətində “fəhləlik” edib o ağacları əkmişəm. Hər yadıma düşəndə, o ağaclar, elə bil, ürəyimə bir təsəlli havası gətirir. Sonralar, arada Zakirgilə gedəndə, o, qurumaqda olan bir ağacı göstərib deyərdi: “Bax, o ağacı sən əkmisən”. O, mənə də, Vəliyə də tez-tez “ilişərdi”. Ancaq borclu qalmamaq üçün bizə də ipucu verərdi: “Dördüncü sinfi qurtarandan sonra məni aparıb, Privolnı kəndindəki rus məktəbinə qoydular. Bu kənddə də, bilirsiniz ki, ruslar yaşayır. Çalışıram, vuruşuram,
bu rus dilini öyrənə bilmirəm. Müəllimlərin məni görməyə gözü yoxdur. Əksər qiymətlərim “2”dir. Nə isə, bir gün dərsin sonu idi. Zəng vuruldu. Ancaq gördüm ki, müəllim hələ dərs danışır. Fikirləşdim ki, yəqin, zəng səsini eşitməyib. Ona görə də cəsarətimi yığıb dedim: “Uçitel, zvonok bıl”. Bununla müəllimə göstərmək istəyirdim ki, rus dilini xeyli öyrənmişəm. Gördüm, müəllimin heç vecinə də deyil, dərsini danışır. Bir də özümü toparladım: “Uçitel, zvonok bıl”. Birdən müəllim sifətindən zəhər yağa- yağa, acıqlı səslə üstümə çımxırdı: “Buna bax, düz yolda yeriyə bilmir, şumda şıllaq atır. Kəs səsini!”. Hə, qardaş, ölüm-zülüm o bir ili başa vurub qayıtdım öz məktəbimizə”. İndi siz, mənimlə Vəlinin halını göz önünə gətirin. Hərdən Zakirin yaxasından əl çəkməzdik: “O Privolnıda oxuduğun günlərdən danış da”.
Biləsiz ki, Zakir bu əhvalatı mənim qələmə aldığım kimi quru danışmırdı. Biz də məqamı gələndə, onun bu uşaqlıq xatirəsi üstündə kəndirbazlıq edərdik: “Zakir, sən rus dilini təmiz bilirsən, bu sözün mənası nədir?” Vəli isə Privolnı məsələsini daha gözəl improvizə edirdi: “Təsəvvür elə, sinif dopdolu sarı uşaqdır. Onların da arasında bir nəfər toppuş qarabala oturub. İndi müəllim bunu çağırıb yazı lövhəsinin qabağına ki, dərs danışsın. Qarabala da hıqqana-hıqqana qalıb. Yarı rus, yarı azərbaycanca dediklərini özündən başqa heç kim başa düşmür”. Gülməkdən qəşş eləyən Vəli gözləri yaşara-yaşara axrıncı sözləri zorla bir-birinə calayır: “Yazıq Zakir, gör orda nə zülm çəkib”.
Boyum süpürgədən bir az kəm idi,
Qızlar tumanına bükəndə məni.
Aparıb qoydular dərs oxumağa,
Privolnı adlanan bir kəndə məni.
Hayıf ki, Zakirin sonralar yazdığı bu şeirin təkcə birinci bəndi yadımdadır. Bilmirəm, bəlkə də arxivində qalıb.
Arada Zakir deyərdi ki, iki il Əfqanıstanda oldum, rusların arasında, bu rus dilini əməlli öyrənə bilmədim. “Rus dili” mövzusunda bir-iki kəlmə də yazım, qoy Zakirin ruhu sevinsin. Bir gün dedi ki, Minskə, dostuma internetlə məktub yazmışam. Ancaq elə sözlər var ki, onlarda “myaqkiy znak”, “tvyordıy znak”lar yazılmalıdır. Bəlkə axşam telefonda məktubu oxuyum, sən yerlərini deyəsən. Mən çox ciddi şəkildə dedim ki, heç nə lazım deyil, məktubunda sağollaşmadan sonra bir sıra “myaqkiy znak”, bir sıra da “tvyordıy znak” yazırsan. Aşağıdan da əlavə edirsən ki, dostum, hansı sözdə bu hərflər yoxdursa, götür qoy ora. Zakir, bəlkə də, ömründə o günkü qədər ürəkdən gülməmişdi…
Üç il əvvəlin söhbətidir. İkinci infarktdan sonra reanimasiyada yatırdım. Heç nədən xəbərim yox idi. Həkimlər deyibmiş ki, vəziyyət çox ağırdır. Dost-tanış Kardiologiya İnstitutunun həyətinə yığışıbmış. Sonralar uşaqlar mənə dedilər ki, Zakir həyətdəki şam ağacının altında oturub hönkür-hönkür ağlayırdı… Ancaq biz onunla bu haqda ömründə bir kəlmə də kəsmədik. İndi, bu cümlələri yaza-yaza gözlərimdən yaş gilələnir.
Yenə də yolumuz tez- tez Zakirlə gəzdiyimiz küçələrdən keçir. Həmin tanış binalar, tanış ağaclar. Hec nə dəyişməyib. Bircə Zakir yoxdu. Fevralın 5-dən bəri, 40 gündür ki, o çayxanaya getmirik. Bilirəm, ora getsək, həmişə bizimlə hal-əhval tutan çayçı dostumuz mütləq soruşacaq: “Bəs dostunuz hanı, rayona gedib?”
Axşamlar yorulub işdən çıxanda,
Tanış çayxanada lövbər salardıq.
Siqaret tüstüsü, çayın istisi,
Sözümüzə qüvvət, söykək olardı.
Qışın çayı ayrı, payızın ayrı;
Hər fəslin özünün ovqatı vardı.
Söhbət uzanardı… sənin dilində,
Hər sözün, az qala, yüz qatı vardı.
Tez- tez yad edərdik Əli Kərimi,
Onda bülbül olub, dil-dil ötərdik.
Bəzən də dumanda itən dağ kimi,
Blokun sehrində itib-gedərdik.
Bir də görərdik ki, buza dönüb çay,
Siqaret qutusu əriyib-gedib.
Bir də görərdik ki, hələ sözümüz,
Təzəcə sökülən dan yerindədir…
Yenə yay gələcək… bizim çayxana,
O qalın şamlığa köçəcək, Zakir.
Qorxmazla Vəli oturub orda,
Çay yox, daha zəhər içəcək, Zakir.
Qorxmaz ŞIXALIOĞLU
