2024-cü ilin dekabrında vurulmuş AZAL təyyarəsi ilə bağlı insidentdən sonra Rusiya ilə Azərbaycan arasında yaranan qarşıdurma Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin, xüsusilə onun Azərbaycan ərazisindən keçən qərb qolunun inkişaf perspektivlərinə birbaşa təsir göstərib.
Siyasi və diplomatik gərginlik fonunda paradoksal vəziyyət müşahidə olunur: Bakı ilə Moskva arasındakı siyasi əlaqələr demək olar ki, dayanıb, amma iqtisadi əməkdaşlıq hələ də ətalətlə davam edir. Bu, iki ölkənin qarşılıqlı asılılığının yüksək olduğunu göstərir.
İqtisadi baxımdan Azərbaycan, Rusiya ilə İranı birləşdirən qərb marşrutunun əsas tranzit ölkəsidir. Bu səbəbdən 2024-cü il dekabrın 21-də Moskvada Azərbaycan ərazisindən tranzit daşımaların inkişafına dair ikitərəfli hökumətlərarası saziş imzalanıb və münaqişənin kəskinləşməsinə baxmayaraq, 2025-ci ilin fevralında ratifikasiya olunub. Saziş Yalama-Astara dəmir yolunun yenidən qurulmasını və yeni stansiyanın tikintisini nəzərdə tutur. Layihə tamamlandıqdan sonra xəttin ötürücülük qabiliyyəti illik 5 milyondan 15 milyon tona qədər artırılmalıdır.
Rusiya tranzit yükün minimum həcmində (5 milyon ton) zəmanət verir və bu həddin azaldığı halda Azərbaycan itirilmiş tranzit haqlarını kompensasiya etmək öhdəliyi götürüb.
Lakin layihənin irəliləyişinə institusional və infrastruktur maneələri təsir edir. Azərbaycan hissəsi İranda Rəşt-Astara seqmentinin tikintisi ilə sinxronlaşdırılmalıdır, amma İranda bu layihə faktiki bloklanıb: müqavilələr bağlanmayıb, torpaq məsələləri həll olunmayıb və işlər qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb. Buna görə də optimist ssenaridə belə xəttin tam işə salınması 2030-cu ildən əvvəl mümkün deyil. Azərbaycan seqmentinin iqtisadi gəlirliliyi əsasən İran hissəsi ilə sinxronluqdan asılıdır ki, bu da investisiya cəlbediciliyini zəiflədir.
Bu çətinliklər fonunda Rusiya Şimal-Cənub dəhlizində tranzit marşrutlarını şaxələndirməyə çalışır — Qazaxıstan və Türkmənistandan keçən şərq marşrutunu, həmçinin Xəzər dənizi boyunca dəniz marşrutunu inkişaf etdirir.
2024-cü ilin məlumatlarına görə, şərq marşrutu üzrə yük daşımaları üç dəfə artaraq 2 milyon tona çatıb, lakin bu, dəhlizin ümumi tələbatı ilə müqayisədə hələ də azdır. Dəmir yolu infrastrukturu məhduddur, yol-nəqliyyat şəbəkəsi inkişaf etməyib, həmçinin ölkələr arasında rels ölçüsü fərqləri logistikanı çətinləşdirir.
Dəniz marşrutu isə struktur böhranı ilə üzləşib: 2025-ci ilin ilk yarısında Həştərxan və Mahaçqala limanlarında yük daşımaları təxminən 40% azalıb.
Marşrutların iqtisadi rəqabət qabiliyyəti göstərir ki, Qərb-Azərbaycan xətti nəqliyyat inteqrasiyası baxımından ən effektivdir, amma tranzit xərcləri yüksəkdir. Məsələn, 40 futluq konteynerin Azərbaycan ərazisindən daşınması təxminən 6000 dollara başa gəlir ki, bu da dəniz və şərq alternativlərinə nisbətən xeyli bahadır. Buna görə də bu xətt siyasi dəstək və subsidiyalar olmadan dayana bilməz.
Rusiya Şimal-Cənub dəhlizində institusional çətinliklərlə üzləşərkən, Orta Dəhliz (Qərb-Şərq) layihəsi sürətlə inkişaf edir. Azərbaycan isə Moskva ilə gərgin münasibətlər fonunda bu marşrutda öz mövqeyini gücləndirir. 2025-ci ilin ilk yarısında Bakı limanında yükdaşıma 54% artaraq 60 min TEU-ya çatıb, ilin sonuna 100 min TEU proqnozlaşdırılır. Bu artım Zəngəzur dəhlizinin (“Tramp marşrutu”) Türkiyə və Avropa ilə birləşməsi ilə daha da sürətlənəcək.
Əlavə olaraq, Türkiyə Qars-Naxçıvan dəmir yolunun tikintisi üçün maliyyə dəstəyi verməyə razılaşıb. Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiya infrastrukturunun inkişafı üçün 12 milyard avroluq investisiya vəd edir ki, bu da Orta Dəhlizin davamlı inkişafına zəmin yaradır.
Nəticə olaraq, Rusiya-Azərbaycan qarşıdurması Avrasiya logistikasının əsas elementlərində köklü dəyişikliklərə səbəb olur. Rusiya Şimal-Cənub dəhlizində Azərbaycan tranzitindən asılıdır və minimum yük ötürmə öhdəliyinə malikdir, amma İran tərəfdəki siyasi və institusional problemlər layihənin perspektivlərini məhdudlaşdırır.
Eyni zamanda, Azərbaycan Türkiyə, Avropa İttifaqı və ABŞ-ın dəstəyi ilə nəqliyyat marşrutlarını şaxələndirir və Orta Dəhlizdə rolunu artırır. Bu, Şimal-Cənub ilə Orta Dəhliz arasında yalnız iqtisadi rəqabət deyil, həm də Rusiyanın strateji mövqeyinin zəiflədiyi geosiyasi mübarizəyə çevrilir.
Fərhad Məmmədov, haqqin.az
