Muzeylər maddi mədəniyyət dəyərləri ilə bütün dövrlərin yaşam tarixinin məsuliyyətini addım-addım, pillə-pillə üzərlərində daşıyan mühüm strateji obyektlərdir. Açıq səma altında olan muzey sərvətlərinin hər birində nəsil-nəsil insanın, bütöv bir xalqın varlığı duyulur, illərdən-illərə, əsrlərdən-əsrlərə yadigar qalan qiymətli sərvətlər insanoğlunun taleyini, əbədiləşmiş varlığını özündə yaşadır. Bu mənada, muzeylər əvəzsiz mənbələr hesab olunur.
Daş abidələr yaşanan tarixi qədim insanların dünyanın inkişaf tarixinə hərtərəfli böyük töhfələr verdiyini, bəşər mədəniyyətlərinin, sivilizasiyalarının qurulmasında xüsusi yeri və rolu olduğunu ortaya qoyur. Türk tarixinin şanlı səhifələrini zənginləşdirən bu abidələr sirli-sehrli tarixləri ilə bərabər, bura ziyarətə gələn turistləri düşünməyə məcbur edir. Daşlarda, qayalarda o insanlar tarix yarada bilmişlər ki, onların isinməyə isti ocağı, ayaq basmağa doğma torpağı olmuşdur. Bu gün Türkiyədə çoxsaylı açıq səma altında muzeylər var.
Yəqin ki, illərdir “Türkiyə açıq səma altında muzeydir” deyimini eşitmisiniz. Bu araşdırmamızda Türkiyədə olan açıq səma altındakı qədim yaşayış məskənlərini diqqətinizə çatdıracayıq. Türkiyədə belə abidələrin sayı hesabı yoxdur.
1. Aigai qədim şəhəri
Manisa yaxınlığında yerləşən Aigai Qədim Şəhəri eramızdan əvvəl 1100-cü ildən sonra Yunanıstandan gələn və Şimal-Qərbi Anadolu sahillərində məskunlaşan eolilər tərəfindən qurulubr. Qədim şəhərdə ticarətdən çox əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdular. Antik yazıçı Herodot Aiqanın eramızdan əvvəl 5-ci əsrdə eoliyalıların əsasını qoyduğu 12 şəhərdən biri kimi qeyd edir. Şəhər eramızdan əvvəl 6-cı əsrdən möhkəm divarlarla əhatə olunmuşdur. Digər antik tarixçi Strabon da buranı qeyd edir və şəhərin sahildə deyil, dağlıq hissəsində olduğunu bildirir. Aigai Qədim Şəhəri eramızın 17-ci ilində zəlzələ nəticəsində dağımış, lakin İmperator Tiberiusun dəstəyi ilə bərpa edilmişdir. Ellinizm dövründə xeyli inkişaf edən şəhərdə teatr, üçmərtəbəli agora, parlament binası kimi bir çox ictimai binalar tikilmişdir. Bütün küçələrə daş döşənmiş, daş səkilərin dibinə yağış sularını yüzlərlə sisternə yönəldən kanalizasiya sistemi çəkilmişdir.
2- Aizanoi Antik Şəhəri, Kütahya.
Aizanoi şəhəri qədim Frigiyada yaşayan aizanitlərin əsas məskunlaşma mərkəzi idi. Zevs məbədi ətrafında aparılan qazıntılar zamanı eramızdan əvvəl 3000-ci ilə aid yaşayış yerinin izləri aşkar edilib. Bu bölgə Ellinizm dövründə növbə ilə Perqamon və Bitiniya ilə əlaqəli olsa da, eramızdan əvvəl 133-cü ildə Roma hakimiyyəti altına keçdi. Zevs məbədi, Stadion-Teatr kompleksi və Macellum ilə Roma dövründə mühüm şəhərlərdən biri olmuşdur. Təpənin üzərində tikilən və şəhərin mühüm dini quruluşu olaraq görülən Zevs məbədi dünyanın ən yaxşı qorunub saxlanılan Zevs məbədlərindən biridir. Şəhərin şimalında kompleks olaraq 13.500 nəfərlik stadion və 20.000 nəfərlik bir teatrın tikintisinə qədim zamanlarda Aizanoidən başqa heç bir yerdə rast gəlinmədiyi halda, Aizanoi Macellum, M.Ö. 2-ci əsrin ikinci yarısı, dünyanın ilk birjalarından biridir.
3- Aktopraklık Höyük, Bursa.
Aktopraklık Höyük düz 8500 il əvvəl Bursanın Nilüfer mahalında qurulmuş Neolit dövrünə aid kənddir. Bu, həm də Türkiyənin bu dövrün nadir yaşayış məskənlərindən biridir ki, burada gedib keçmişə səyahət edə bilərsiniz. Qazıntı qrupu qazıntılardan əldə etdiyi məlumat və dəlillərlə o dövrün memarlığını canlandırıb. Yenidən yaradılmış kəndlərdən biri 8500, digəri isə 7500 il əvvəlki memarlıq quruluşunu əks etdirir. Buranı ziyarət edərkən qazıntılar zamanı üzə çıxan xarabalıqların qorunub saxlanmış nümunələrini də görmək şansınız var.
4- Alacahöyük, Çorum.
Alacahöyük Çorumda, Hattuşadan (Boğazköy) 36 km. şimal-şərqdə yerləşir. Hetitdən əvvəlki dövrün əhəmiyyətli şəhərlərindən biri olan Alacahöyük, Hetitlər dövründə yaxınlıqdakı Hattuşanın kölgəsində qalmışdı. Eramızdan əvvəl 2500-cü ilə aid olan Hetitdən əvvəlki padşah məzarlarına aid əsərlər ən əhəmiyyətli tapıntılar arasındadır. Amma salamat qalan tikililər Het dövrünə aiddir. Ortostatlarla örtülmüş şəhər divarlarında oxatanlar üçün panduslu daxili və xarici qapılar var. Het dövründən iki böyük sfinkslə qorunan cənubdakı monumental giriş iki qüllə arasında olacaq şəkildə təşkil edilmişdir. Yerdən təqribən 2 metr hündürlükdə qapı dirəyi kimi istifadə edilən təxminən 4 metr hündürlüyündə monolit daş sütunların hissələri sfinks şəklində oyulmuşdur. Bu Sfenks Qapısı vasitəsilə daxil olan böyük Hetit tikinti kompleksi hələ tam qazılmayıb. Relyeflərin və sfenkslərin əksəriyyəti eramızdan əvvəl 14-cü əsrə aiddir.
5- Anavarza Antik Şəhəri, Adana.
Kozan mahalının Diləkkaya kəndində yerləşən Anavarza Qədim Şəhərinin (Anazarbos/Caesarea ad Anabarsum) tarixi 2100 il əvvələ gedib çıxır. Roma İmperatorluğunun Şərqi Aralıq dənizindəki ən əhəmiyyətli düşərgə mərkəzlərindən biri olan və eramızın 408-ci ildə Kilikiyanın paytaxtı olmuş Anavarza ərazisi və digər mühüm xüsusiyyətləri ilə dünyanın ən böyük qədim şəhərlərindən biridir. 2014-cü ildə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş şəhərdə tapılan mühüm xarabalıqlar arasında 20 bastionlu 1500 metr uzunluğunda şəhər divarı, sütunlu yol, hamam və kilsə, teatr, amfiteatr var. , stadion, su yolları, qaya məzarları, eramızın 3-cü əsrinə aid dəniz ilahəsi var.Burada Tetis mozaikası, Kilikiya bölgəsində yeganə nümunə olan üç girişli zəfər tağı və Orta əsr qalası var.
6- Anemurium Antik Şəhəri, Mersin.
Anemuriumda ilk məskunlaşmanın nə vaxt başladığı məlum deyil. Adı liman siyahısında qeyd edildiyindən şəhərin eramızdan əvvəl IV əsrdə mövcud olduğu məlumdur. Eramızın 1-ci əsrində inkişaf etməyə başlayan Kommagene Krallığının bir hissəsi olan Anemuriumda Kral IV. Antioxun sikkələrinin zərb edildiyi məlumdur. Şəhəri əhatə edən divarlar da bu dövrdə tikilmişdir. Qədim şəhər ziqzaqlı şəhər divarları ilə əhatə olunub və qala daxilindəki yaşayış məntəqəsi təpədən dənizə enən divarla iki yerə bölünüb. Xüsusilə Roma Dövründə yol stansiyası olan Anemurium, Kiprə yaxın olması səbəbindən bölgədəki təbii ehtiyatların ixrac edildiyi əhəmiyyətli bir ticarət şəhəri oldu. Şəhərin bu gün də ayaqda qalan mühüm tikililəri bu dövrə aiddir. Onun çiçəklənmə dövrü eramızın 260-cı ildə fars orduları tərəfindən tutulması ilə başa çatdı.
Bu gün Türkiyədə turistlərin ən çox ziyarət etdiyi çoxsaylı belə yaşayış yerləri var. Növbəti yazılarımızda qədim yaşayış məskənlərini, insanların ilk sivilyasiya yerlərini sizə təqdim edəcəyik.
Yolunuz Türkiyəyə düşsə bu qədim yaşayış məskənlərini ziyarət etməklə tarixin gizlinlərini aşkara çıxarda bilərsiniz.
Qoşqar Salmanlı
