Qazax ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Abay Kunanbayevin bütün külliyyatını özündə əks etdirən “İşıq varsa könüldə…” kitabı Azərbaycanda işıq üzü görüb. Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fondun layihəsi əsasında çap olunan kitabın layihə rəhbəri Fondun Prezidenti, Milli Məclisin deputatı, Dr. Cavanşir Feyziyevdir. “İşıq varsa könüldə…” kitabının rəyçiləri Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı xanım Raimkulova, Kostanay Dövlət Universitetinin professoru Akılbek Şayaxmet və Beynəlxalq Türk Akademiyasının vitse-prezidenti Füzuli Məcidlidir. Layihənin rəhbəri, Türk dünyasının dəyərli alimi C.Feyziyev kitaba yazdığı Ön sözdə Abay Kunanbayevin yaradıcılığı fonunda Azərbaycan-qazax ədəbi-mədəni əlaqələrini geniş müstəvidə təhlil edərək, Abay Kunanbayevin qazax xalqının milli dirçəlişi uğrunda mübarizəsinin Mirzə Fətəli Axundzadənin mövqeyi ilə yaxından səsləşdiyini vurğulayır.
Hər bir xalqın taleyində elə şəxsiyyətlər var ki, onların adı xalqın adı, milli-mənəvi kimliyi kimi səslənir. Belə adamlar mənsub olduqları xalqın simvolu – pasportu hesab olunurlar. Məsələn: Şekspir deyəndə gözlərimiz önündə ingilislər, Robert Börns deyəndə şotlandlar, Puşkin deyəndə ruslar, Şota Rustaveli deyəndə gürcülər, Taras Şevçenko deyəndə ukraynalılar canlanır. Qazax xalqından danışanda isə, yada düşən ilk böyük şəxsiyyət Abay Kunanbayev olur. Bu xalqın özü də varlığını Abaysız təsəvvür edə bilmir. Avrasiyanın nəhayətsiz ərazilərinə yayılmış çoxsaylı qazax tayfaları Abay işığına yığışaraq vahid bir xalq, millət halına gəldiklərini etiraf edirlər. Çox az sayda şairlər var ki, öz xalqı tərəfindən Abay qədər sevilir və yada salınır.
Təkcə ana vətəni Qazaxıstanda deyil, bütün türk dünyasında şəxsiyyəti böyük sevgiylə anılan, yaradıcılığı rəğbətlə qarşılanan qazax xalqının böyük şairi, mütəfəkkiri, bəstəkarı, maarifçisi, yazılı qazax ədəbiyyatının banisi Abay Kunanbayev 1845-ci ildə Semey (əski Semipalatinsk) vilayətində, Tobıklı nəslinin başçısı Kunanbay Oskenbayevin ailəsində dünyaya gəlib. Arqın tayfasından olan Kunanbay rus rəhbərliyinin müəyyən etdiyi Karkaralı dairəsinin baş sultanı vəzifəsini daşıyırdı, bu vəzifənin sahibləri ərazidə inzibati və məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Abayın əsl adı İbrahim olub, Abay isə nənəsi Zereninin ona əzizləmə mənasında verdiyi addır. O nənəsinin verdiyi bu adı 1886-cı ildə qələmə aldığı “Yay” şeirində ilk dəfə ədəbi təxəllüs olaraq işlətməklə, qazax xalqının tarixi-mənəvi yaddaşına “Abay” kimi öz adını həkk edib.
Həyatda və əsərlərində ictimai ədalətsizliklərə qarşı çıxmış Abay Kunanbayev xalqın nicat yolunu maariflənməkdə, milli-mənəvi özünüdərkdə axtarmışdır. Buna görə də hakim təbəqələr tərəfindən təqib olunmuş, hətta ona qarşı sui-qəsd təşkil edilmişdir. Sui-qəsddən xilas olmaq mümkün olsa da, ümumiyyətlə təzyiqlərdən yaxa qurtara bilməmişdir. Hakim təbəqələr onu cəmiyyətdən təcrid etmək, təkləmək, xalqın gözündən salmaq üçün müxtəlif təxribatlara əl atmaqdan çəkinməmişlər. Buna baxmayaraq, Abay Kunanbayev akın poeziyası, yəni xalq şeiri ruhunda poeziya nümunələri yaratmaqla ölkəsini və doğma xalqını cəmiyyətdə gedən prosesləri dərk etməyə çağırmışdır.
Qazax ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından biri olan Abay Kunanbayev çoxsaylı lirik və satirik şeirlərin, lirik-epik poemaların və maarifçi-realist şeirlərin müəllifidir. Dünyagörüşü etibarilə maarifçi olan Abay Kunanbayevin bütün əsərləri həyatdakı ictimai ədalətsizliklərin tənqid edilməsinə, nadanlıq və cəhalətin aradan qaldırılmasına, elm və maarifin təbliğinə həsr olunmuşdur.
Abay Kunanbayev, ilk növbədə, şair kimi şöhrət qazanmışdır. Qazax ədəbiyyatında XVIII əsrdən başlanmış xalq akın poeziyası ənənələrinin genişlənməsi və yazılı poeziyada xəlqiliyin qüvvətlənməsinə təsir göstərməsi proseslərinin dalğasında ədəbiyyata qədəm qoymuş sənətkar öz ölkəsində yeni ruhlu şeirin əsas yaradıcılarından biri kimi ədəbiyyat meydanına gəlmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, XIX əsr Qazax ədəbiyyatında, o cümlədən, Abayın əsərlərində də maarifçiliklə xəlqilik üzvi surətdə bir-birini tamamlamış və qüvvətləndirmişdir.
Abay Kunanbayevin qazax xalqı arasında “Qara söz” kimi tanınan dərin məzmunlu kitabı mənsub olduğu xalqı ağ günə çıxarmaq uğrunda mübarizəyə ruhlandıran mühüm maarifçi-didaktik çağırışlardan ibarətdir.
Göründüyü kimi, Abayın şeirlərində öz əksini tapmış ictimai mətləblər XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Fətəli Axundzadədən, Abbasqulu ağa Bakıxanovdan Qasım bəy Zakirə və Seyid Əzim Şirvaniyədək ifadə olunan ictimai və maarifçi problemlərlə yaxından səsləşir. Bu şeirlərdə didaktikadan maarifçi realizmə doğru ciddi bir yolun ibrətamiz məqamları ifadə olunmuşdur.
Qazax tayfalarının parçalanması ilə bağlı vətəndaş narahatlığı Abayın əsərlərində aparıcı xətlərdən birini təşkil edir. Bu məqamda Abay xalqının dərdlərini dərindən başa düşən, birləşmək üçün ona çarə axtaran və yol göstərən mütəfəkkir şair kimi çıxış edir.
“İsgəndər”, “Maqsud” və “Əzim haqqında nağıl” poemaları XIX əsrdə qazax ədəbiyyatında meydana çıxmış mənzum hekayətçiliyin poemaya doğru inkişafını əks etdirən yeni tipli bədii əsərlərdir. Şeirlərində cəhaləti və ədalətsizliyi poetik cəhətdən ümumiləşdirilmiş şəkildə mənalandıran Abay poemalarında həmin motivləri canlı və ibrətamiz həyat hadisələri vasitəsi ilə təsvir etmişdir. Bu poemalar qazax ədəbiyyatını didaktik maarifçilik səviyyəsindən maarifçi-realist ədəbiyyat mərtəbəsinə qaldırmağın bariz nümunələridir. Bu, XIX əsrdə türk xalqları ədəbiyyatının, o cümlədən, qazax ədəbi fikrinin gəlib çatdığı mühüm bir mərhələ idi.
Abay Kunanbayevin yaradıcılığının zirvəsi “Əqliyyə” romanı hesab olunur. “Əqliyyə” romanında məşhur hind ədəbi abidəsi “Kəlilə və Dimnə” müdrikliyi ilə Mirzə Fətəli Axundzadənin “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi traktatındakı tənqidi ruh vəhdətdə ifadə olunmuşdur. “Əqliyyə” romanı Abayın əxlaq nəzəriyyəçiliyindən maarifçi realizmə doğru təkamül proseslərini bütün reallığı ilə əks etdirir. Bu, ümumi nəsihətçilikdən uzaq olub, cəmiyyətdə baş verən hadisələrdən, ictimai münasibətlərdən çıxarılan ümumiləşdirilmiş nəticələri meydana qoyan, çıxış yollarını diqqətə çatdıran mükəmməl sənət nümunəsidir. Bu mənada, XIX əsr qazax nəsrinin şah əsəri olan “Əqliyyə” romanı dünya maarifçi-realist ədəbiyyatının mühüm və əhəmiyyətli örnəklərindən biri sayılmağa layiqdir.
Abay Kunanbayevin “Qara söz” adlandırdığı “Əqliyyə” romanı böyük və müdrik söz kimi qazax xalqını ağ günə çıxarmağın ibrətamiz dərsləri və çağırışlarıdır. Bu əsər bir daha sübut edir ki, Abay qazax maarifçilik hərəkatının ən böyük ideoloqu olmuşdur. O, cəmiyyətin inkişafını sosial ədalətin təmin olunmasında, idrak yolunda və elmə yiyələnməkdə axtarmışdır. Əsərlərindəki didaktik-maarifçi ideyalar böyük mütəfəkkirin əsas qayəsini və məramını ifadə edən baxışların təcəssümüdür.
Bütün bunlara görə, Abay Kunanbayev indiyədək ədəbiyyatşünaslıq əsərlərində qeyd edildiyi kimi, heç də tənqidi realizmin yox, qazax ədəbiyyatındakı maarifçi realizmin görkəmli nümayəndəsi və əsas yaradıcılarından biridir.
Abay Kunanbayevin həyatı və yaradıcılığını Azərbaycanla bağlayan xeyli məqamlar vardır. Belə ki, Abayın ədəbi dünyagörüşünün formalaşmasında Nizami Gəncəvinin və Məhəmməd Füzulinin əsərlərinin mühüm rolu olmuşdur. Əsərlərindən də aydın görünür ki, Abay XIX əsrin yetmiş-səksəninci illərində Orta Asiyada geniş yayılmış Mirzə Fətəli Axundzadənin dram əsərləri və fəlsəfi baxışlarını əks etdirən “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi traktatı ilə də tanış imiş.
Tərcümeyi-halından aydın olur ki, Abayın dünyagörüşünün formalaşmasında Qərb mədəniyyəti və Şərq ədəbiyyatı ilə yanaşı, zəngin ənənələrə malik rus ədəbiyyatının da böyük rolu olmuşdur. “Əqliyyə” romanında müşahidə edirik ki, Abay tarix baxımından və coğrafi ərazi etibarilə Qazaxıstana yaxın olan Rusiya ilə əlaqələri, rus dili və mədəniyyətini öyrənməyi öz dövrü üçün faydalı hesab etmişdir. Abay rus dili və maarifçiliyinə yiyələnməyi o zamankı feodal geriliyindən inkişafa doğru mühüm addım kimi dəyərləndirmişdir: “Rus dilini öyrənmək, rus məktəblərində oxumaq, rus elminə yiyələnmək bu xalqın ən yaxşı keyfiyyətlərini mənimsəməyə və onun nöqsanlarından uzaq olmağa imkan yaradır. Rus dilini bilmək – gözüaçıq dünyanı görməkdir. …Rus elmi və mədəniyyəti dünyanı dərk etməyin açarıdır. Onlara yiyələnməklə xalqımızın həyatını xeyli yüngülləşdirmək olar”.
Çoxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyətinə malik olan Abay Kunanbayevin fəaliyyətində tərcüməçilik özünəməxsus yer tutur. O, rus ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərini qazax dilinə tərcümə etməklə, həm öz xalqını Aleksandr Puşkin və Mixail Lermontov kimi böyük sənətkarların əsərləri ilə tanış etmək istəmiş, həm də onların əsərlərindəki ibrətamiz, tərbiyəvi, maarifçi fikirləri cəmiyyətin diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Abayın rus ədəbiyyatından tərcümə üçün müraciət etdiyi bədii nümunələr maarifçi-didaktik fikirlərin və vətənpərvərlik duyğularının geniş üstünlük təşkil etdiyi əsərlərdir. Abay Aleksandr Puşkinin “Yevgeni Onegin” poemasını çox sevmiş, bu əsərin bir çox hissələrini əzbər söyləməklə qazax xalqı arasında yaymışdır. O, “Yevgeni Onegin” poemasındakı Tatyananın məktublarından seçilmiş parçalardan mahnı mətni tərtib etmiş və onun əsasında musiqi əsəri bəstələnmişdir.
Ümumiyyətlə, Abay musiqi və nəğmənin böyük təsir gücündən maarifçi məqsədlərini xalqa çatdırmaq üçün bacarıqla istifadə etmişdir. O, məşhur qazax akını Cambul Cabayevlə dostluq edərək onun oxuduğu mahnıları dinləmiş və yüksək qiymətləndirmişdir.
Abayın bəstələdiyi mahnılar el-akın nəğmələri kimi səslənir və xalq tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Onun mahnıları bu gün də milli-mənəvi özünüdərk baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Abay Kunanbayevin sözlərinə bəstələnmiş mahnılar doğma xalqını aydın sabahlara səsləyən nəğmələrdir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Qazax ədəbiyyatının görkəmli klassiki Abay Kunanbayevin anadan olmasının 125 və 150 illik yubileylərində iştirak və çıxış etmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev Abayın yaradıcılığına həmişə yüksək qiymət vermişdir: “Abay, onun yaradıcılığı… qazax xalqının fəxri, qazax xalqının xoşbəxtliyidir. Çünki onun belə görkəmli övladı, alimi, maarifçisi var. Bununla yanaşı, o bütün bəşəriyyətə, eyni zamanda Azərbaycan xalqına məxsusdur. Biz Azərbaycanda Abayın yaradıcılığının əhəmiyyətini yüksək qiymətləndiririk”.
Abay Kunanbayevin həyat yolu haqqında Muxtar Auezov 1942-1947-ci illərdə “Abay” adlı roman yazmış, daha sonra bu əsər üzərində yenidən işləyərək genişləndirmiş və 1952-ci ildə onu “Abay yolu” epopeyası şəklində oxuculara təqdim etdirmişdir. Muxtar Auezovun “Abay yolu” qazax xalqının milli oyanış və dirçəlişinin mükəmməl epopeyasıdır. Təsadüfi deyildir ki, dünya şöhrətli qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov “Abay yolu” epopeyasını “türk xalqlarının ortaq estetik və sosial ensiklopediyası” adlandırmışdır. Qazax xalqının taleyində oynadığı mühüm rola, dərin ictimai məzmununa və yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə Muxtar Auezovun “Abay yolu” epopeyasını görkəmli rus yazıçısı Mixail Şoloxovun “Sakit Don” trilogiyası ilə müqayisə etmək olar. Obrazlı şəkildə belə demək olar ki, Muxtar Auezovun “Abay yolu” epopeyası qazax ədəbiyyatının “Sakit Don”udur.
Azərbaycanda Abay Kunanbayevin həyatı və yaradıcılığına dair əhəmiyyətli tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun “Xalqın böyük ədibi” məqaləsi (1977) Abay Kunanbayevin xidmətlərinə Azərbaycandan mütəfəkkir yazıçı baxışının ifadəsidir. Xalq yazıçısı Anar “Ağaclar quruyur qocalar kimi” adlı məqaləsində (2020) Abayın mükəmməl elmi-ədəbi portretini yaratmışdır.
Abayın yaradıcılığında Azərbaycan klassik ədəbiyyatı motivləri və müasiri olmuş azərbaycanlı şair və yazıçıların yaradıcılıq idealları ilə səsləşən şeirləri təhlil edən Anar doğru olaraq belə qənaətə gəlmişdir ki: “Azərbaycan türkləriylə qazaxların dərdləri, bəlaları da dilləri və taleləri kimi yaxın idi. Odur ki, bu xalqların şairləri də eyni oda yanırdılar”. Həqiqətən, Abayın qazax xalqının oyanışı və dirçəlişi uğrunda apardığı mübarizə Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Fətəli Axundzadə ilə başlanan və mollanəsrəddinçilərə qədər davam edən maarifçi-demokratik hərəkatı təmsil edən görkəmli şair və yazıçıların baxışları və fəaliyyəti ilə səsləşir, “eyni oda yanmağın” fəlsəfəsi ilə doğmalıq təşkil edir.
Abay Kunanbayev Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında “qazax ədəbiyyatının dan ulduzu” (Pənah Xəlilov) və “bədii söz nəhəngi” (Xəlil Rza) kimi yüksək qiymətləndirilmişdir. Ölkəmizdə çap olunmuş kitablar və məqalələr Azərbaycan elminin və ədəbi-ictimai fikrinin dünya Abayşünaslığına əhəmiyyətli töhfələridir.
Böyük qazax mütəfəkkiri və şairi Abayın əsərləri dünyanı ədalətə, insanlığa, bərabərliyə, dostluğa, həmrəyliyə çağırır. Abayın yolu – milli-mənəvi birlik və müstəqillik uğrunda mübarizə aparan xalqların ortaq tale yollarının bədii ifadəsidir. Bütün bunlara görə Abay Kunanbayevin yaradıcılığı ortaq taleyi paylaşan Azərbaycan üçün hər zaman aktual və müasirdir.
Dövlətimiz Bakının gözəl yerlərinin birində qazax xalqının böyük şairi Abayın əzəmətli heykəlini ucaldıb. Qoy, bu kitab da dövlətimiz adına böyük şairə həsr olunan növbəti abidə olsun!
