Yazıçı, esseist, jurnalist Günel Natiq suallarımızı cavablandırdı.
– Günel xanım, sovet əyyamında bizlər 20 kiloqram makulatura toplayib müvafiq məntəqələrə təhvil verirdik, əvəzində 1 nüsxə kitab almaq hüququ verən sənəd əldə edirdik. Həmin sənədi kitab mağazasına təqdim edib kitabın dəyərini ödəməklə kitabxanamızı zənginləşdirirdik. Qeyd edim ki, söhbət məşhur yazıçıların rus dilində çıxan kitablarından gedir. Biz Azərbaycan dilində çıxan kitabları da xüsusi həvəslə alırdıq. Bir çox evlərdə ailə kitabxanaları vardı. İndi vəziyyət çox dəyişib. Kitab arxa plana keçib…
– Həmin kitabxanalardan biri də bizim evdə idi. Hətta mənim ayrıca, uşaq kitablarından ibarət kitabxanam vardı və kitabları rahat tapa bilmək üçün özüm üçün xüsusi nömrələmə sistemi qurmuşdum. Yay tətillərimizi bacımla kitab oxumağa həsr edirdik. Kitabla müşayiət olunan istirahət həmişə daha dəyərli olurdu: Abşeron bağı, ağacdan dərdiyim cır alma və “Çippolinonun macəraları”… İstirahət mənim üçün belə assosiasiya olunurdu. Tiflisə səfər edəndə yolboyu atamın aldığı kitabı mütaliə etmişdim. İndi Tiflisi xatırlayanda həmin kitab yadıma düşür, o kitabı xatırlayanda isə Tiflis… Sanki məkanlar yaddaşımda kitab kimi qalır. Və kitab yaddaşı, məncə, ən dərin yaddaşdır. Kitab sonralar da mənim ən yaxın dostum olaraq qaldı.
Bu maraq, əslində, ədəbiyyatçı- tərcüməçi ailəsində formalaşmağımdan irəli gəlir. Atam ciddi mütaliə ilə məşğul olduğundan evimizdə kitab əlindən tərpənməyə yer yox idi. Kitab şkafı dolmuşdu, hətta anamın cehizlik servantına da atam öz kitablarını yığmışdı. Zarafatla deyirdi: “Mənim mirasım bu kitablardır.” Həmin kitablar isə doğrudan da dəyərli miras oldu, həyat həqiqətlərini anlamaqda mənə kömək etdi. İndi isə kitab demək olar ki, oxunmur. Mən kitaba maraq göstərən birinə rast gələndə, yaxşı mənada təəccüblənirəm: “Siz də kitab oxuyursunuz? Hətta həyat yoldaşınız da? Uşaqlarınız da?” Halbuki bu, heç bir təəccüb doğurmamalıdır; adi, təbii bir hal olmalıdır. Bəlkə də bu təəccübümüzün səbəbi keçmişlə indiki dövr arasındakı fərqdir. O illərdə yazıçıların sayı az idi, amma əksəriyyəti sözün dəyərini bilən, ədəbiyyata təsadüfən gəlməyən adamlardan ibarət idi. Hətta təsadüfi gələnlərin də müəyyən səviyyəsi, qələminə hörməti olurdu. Kitab, kitab yazanlar və oxuyanlar cəmiyyətdə təbliğ edilirdi. Televiziya qələm adamlarını o dövrdə həvəslə tanıdırdı, indi şou-biznes nümayəndələrini tanıtmağından da qat-qat artıq dərəcədə. Yazıçılar və şairlər nümunəvi insanlar kimi təqdim olunurdular, oxucular isə televiziyada gördükləri müəlliflərin kitablarını böyük maraqla alırdılar. Müəlliflərin sayı az idi, amma tirajlar olduqca yüksək olurdu, bir kitabı həm şəhərdə, həm də ucqar bölgələrdə tapmaq mümkün idi. Maraqlıdır ki, həmin kitablar bu gün də öz dəyərini itirməyib, hələ də oxunur. Sonralar, müstəqillik dövründə isə ideallar dəyişdi. Cəmiyyətin diqqət mərkəzinə başqa dəyərlər keçdi, kitab və müəlliflər əvvəlki kimi ön sırada olmadı.
– Beləliklə, sovet dövründə nəşr olunmuş kitablarımızla müstəqillik dövründə nəşr olunan kitablarımız arasında əsas fərq onunla bağlıdır ki, o zaman müəlliflərin sayı az, kitabların tirajı çox idi, indi isə əksinədir? Və bir də müəllifləri indi nümunəvi şəxs kimi bizlərə təqdim edən yoxdur.
– Sovet dövründə hər hansı kitabın işıq üzü görməsi üçün keçilməsi zəruri olan mərhələlər vardı: redaktorların ciddi seçimi, nəşriyyatın məsuliyyətli yanaşması, bədii şuranın qiymətləndirməsi. Bu mexanizm keyfiyyəti qoruyurdu. İndi isə istənilən insan, istər istedadlı olsun, istər elementar yazmaq bacarığı olmasın, öz hesabına istədiyi kitabı çap etdirə bilir. Nəticədə səriştəsiz yazarların saysız-hesabsız kitab nəşr etdirməsi oxucunun kitaba olan inamını sarsıtdı. Üstəlik, belə müəlliflərin bəziləri təkcə kitab çıxarmaqla kifayətlənməyib, xüsusi diqqət tələb edirlər. Hamımız bilirik ki, indi saysız-hesabsız kitab buraxılır, amma onların bir qismi kitab adına dəyər qazandırmaq əvəzinə, “kitab” sözünün özünü devalvasiyaya uğradır. Bu proses, təəssüf ki, oxucunun kitaba marağını azaldan əsas səbəblərdən birinə çevrilib.
– Elin gözü tərəzidir. Belə çıxır ki, el, bizim halda oxucu ağı qaradan ayırmaqda çətinlik çəkir…
– Təəssüf ki, bu gün oxucularımızın mədəni hazırlığı o qədər də yüksək deyil. Çox vaxt yaxşı ilə pisi ayırd edəcək səviyyədə formalaşmış zövq yoxdur. İndi seçim tamamilə oxucunun öz ixtiyarına buraxılıb. Amma oxucu bu imkandan hər zaman rasional istifadə edə bilmir. Sovet dövründə kitabların daha çox oxunmasının səbəbi təkcə tirajın yüksək olması deyildi, başqa amillər də vardı. O kitablar oxucuya nikbinlik aşılayır, insanlara mənəvi qida verirdi. Mən həmin kitablarla böyümüş biri kimi bu gün baş verənləri izləyəndə, bəzən öz qənaətlərim özümə belə gülməli gəlir. Ancaq bir şeyi qətiyyətlə deyə bilərəm: sovet dövründə nəşr olunan kitabların bədii dəyəri indiki kitablarla müqayisədə daha yüksək idi. Mövzular məhdud idi, lakin ədəbiyyata ciddi yanaşılırdı. Müstəqillik dövründə bəzi gənc yazıçılar “köhnə ədəbiyyatı dağıtmaq” missiyasını ortaya qoydular, amma ortada diqqətəlayiq bir nəticə görmədik.
Xaricdə Azərbaycan müəlliflərinin kitablarının xarici nəşriyyatların təşəbbüsü ilə çap olunmasına isə, mənim bildiyim qədər, hələ rast gəlinməyib. Kitablarımız xaricdə çap olunur, bəli, amma əsasən müəlliflərin şəxsi vəsaiti hesabına, dostluq və tanışlıq əlaqələri vasitəsilə.
– Ancaq bütün hallarda hansısa xarıci naşirin diqqətini cəlb etmək iqtidarında olan əsərlərin mövcudluğu şübhə altına alınmamalıdır. Problem məncə bizim yazıçının, söhbət istedadlı yazıçıdan gedir, öz uğurlu əsərinə belə deyək birinci kosmik sürət verib onu müvafiq orbitə çıxarmaq işini qura bilməməsindən getməlidir.
– Əsərlərinin xarici ölkələrdə tanıdılmamasından gileyli olan yazıçılar da belə deyirlər. Amma 300 tirajla belə satılmayan kitab hansı formada reklam oluna bilər? Azərbaycan kitabı oxucusuna özünü sevdirdikdən sonra xaricə çıxa bilər.
– Siz Azərbaycan kitabını ərsəyə gətirən insanlara nələri tövsiyə edə bilərsiniz?
– Şəxsən mənim üçün yazmaq ehtiyacdır. Yazdıqlarımı kitab halına salmaq da mənim üçün ruhun ehtiyacıdır. Məsələ burasındadır ki, kitabla məşğul olan adama nəyisə tövsiyə etməzdən əvvəl bilmək lazımdır ki, həmin adam bu işlə nə məqsədlə məşğul olur. Əgər, öz dahiliyinə özünü inandıra bilmiş müəllifdən söhbət gedirsə ona heç nə tövsiyə eləmək olmaz. Çünki, o inanır ki, kitabı çıxmasa Azərbaycan, ola bilsin, hətta dünya ədəbiyyatına zərbə dəyə bilər. Təsəvvür edirsiniz də. Qələm adamı kimi deyil, sadəcə oxucu kimi tövsiyə etmək istərdim ki, sözün məsuliyyətini anlasınlar və dahilik iddiasında olmasınlar. Böyük əsərlər təvazökar insanlar tərəfindən yazılır. Rəhmətlik atam deyirdi ki, “əsər” çox böyük sözdür. Rusca qarşılığı “proizvedeniye” sözüdür. Mövlud Süleymanlı ilə yaxın dost idilər. Mövlud müəllim olduqсa istedadlı adam idi. Və “Dəyirman”, “Köç” kimi əsərlərin müəllifi adətən “mənim yazılarım” ifadəsindən istifadə edirdi. Amma dünən əlinə qələm almış bir gəncin “əsər”lərindən danışması yazıçı məsuliyyətinin nə olduğunu bilməmələrini göstərir.
– Azərbaycan kitabının dünəni keyfiyyət baxımından qənaətbəxş olub. Bu gün kitabımızın problemləri var. Sabah necə ola bilər?
-Mənim proqnozum bir qədər qaranlıqdır: getdikcə oxucu nəsli azalır. Çıxış yolunu harada axtaraq? Kitabı müasir gəncliyimizə sevdirməyin yollarını düşünüb tapmaq lazımdır. Təbliğat yüksək səviyyədə aparılmalı, kitabla bağlı sistemli layihələr həyata keçirilməli, məktəblərdə əlavə oxu dərsləri artırılmalı, kitablar daha əlçatan olmalı, tərcümə kitablarının sayı çoxalmalı, elektron kitablar daha yayğın olmalı, istedadlı imzalara yol açılmalıdır. Bizim cəmiyyət tənqidə meyillidir. Keyfiyyətsiz kitablar tənqid olunur, amma yaxşı əsərlər haqqında söz deməyə xəsislik edilir. Halbuki kitab haqqında hər hansı bir xoş söz cəmiyyətimizin gələcəyinə xidmət edir.
– Günel xanım, Siz Azərbaycan radiosunun tarixində ən gənc redaktor olmusunuz… Bir neçə kitab müəllifisiniz. Bir qədər də Sizin yaradıcılığınızdan, planlarınızdan danışaq.
-Mən 18 yaşımda Azərbaycan Radio və Televiziyasında ən gənc redaktor olaraq işə başlamışam və artıq 30 ildir bu sahədəyəm. Bir sıra müəllif proqramlarının müəllifiyəm. Eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğulam və 8 kitabım nəşr olunub. Kitablarım nəsr və publisistika janrındadır. Tanınmış şəxslərin həyatı barədə yazdığım məhəbbət hekayətləri son vaxtlarda bədii yaradıcılıqdan məni bir az uzaq salıb. Əslində, bu hekayətləri mən bir qədər pyes janrı formatında işləyirəm, eləcə də, həm maarifləndirici, həm də tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə alıram. Sözün ilahi gücünə inanan biri kimi deyə bilərəm ki, hər söz öz vaxtında doğulur və onu əvvəlcədən təxmin etmək çətindir.
Fuad Babayev, 1905.az
Müsahibə 29 iyul 2025-ci ildə götürülüb
