Son illərdə dünya arxeologiya aləminə səs salan möhtəşəm kəşfləri ilə diqqət çəkən Türkiyə, il boyu davam edən qazıntılar vasitəsilə minilliklər əvvələ aid həyat izlərini üzə çıxarmaqda davam edir. Ölkədə arxeoloji tədqiqatların sayı 2023-cü ildə ilk dəfə 720-yə çatmışdısa, 2024-cü ildə bu rəqəm artıq 765-ə yüksəlib. 2026-cı ilə qədər isə bu göstəricinin 800-ə çatdırılması planlaşdırılır. “Arxeologiyanın Qızıl Dövrü” adlandırılan 2024-cü il xüsusilə diqqətəlayiq olub və Anadolunun müxtəlif guşələrindən mühüm tapıntılar üzə çıxarılıb. Budur, Türkiyənin ilin ən möhtəşəm arxeoloji kəşflərindən seçilmiş bir siyahı:
• Kütahyada 4,000 illik möhür: daha əvvəl yalnız Mərkəzi Anadolunun Kültepe və Acemhöyük kimi böyük ticarət mərkəzlərində aşkarlanmış Assur Ticarət Koloniyaları dövrünə aid fajans silindr möhürlərin ilk nümunəsi Qərbi Anadolunun Kütahya bölgəsində, Tavşanlı Təpəsində tapılıb. Təxminən 4,000 illik bu möhür, Anadolunun şərqi ilə qərbi arasında yeni ticarət yollarının mövcudluğunu sübut edir.
• Antalyada Minoan xəncəri: Antalya vilayətinin Kumluca bölgəsində aparılan sualtı qazıntılar zamanı, 50 metr dərinlikdə gümüş çivili Minoan üslublu tunc xəncər tapılıb. Yastıq formalı mis külçənin altında qorunub saxlanılmış bu xəncər, daha əvvəl yalnız Krit adasındakı Minoan sivilizasiyasında məlum idi.
• Denizlidə Hellenistik Hygieia heykəli başı və rəngli Scylla heykəlləri: Ötən il arxeoloqlar Türkiyənin cənub-qərbində yerləşən qədim Laodikeia şəhərində, sağlamlıq ilahəsi kimi tanınan Hygieia-ya aid 2100 illik heykəl başını aşkar ediblər. Bu tapıntı, klassik incəsənətin Dirçəliş dövrünü əks etdirən incə sənətkarlıq nümunəsi olduğu üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda, qədim şəhərdə İmperator Avqust dövrünə aid yüksək estetik və sənətkarlıq keyfiyyətinə malik rəngli Skilla heykəlləri də üzə çıxarılıb. Bu qeyri-adi heykəllər həm ən erkən məlum Hellenistik heykəllərdir, həm də öz orijinal boyaları, üslubu və bədii dəyəri ilə seçilirlər.
• İzmirin 7800 illik qadın fiquru: İzmirin Kemalpaşa bölgəsində yerləşən Ulucak Təpəsi qazıntılarında, eramızdan əvvəl 5800-5900-cü illərə aid qadın fiquru aşkar edilib. 7800 illik bu fiqurun açıq-aşkar göstərilən ağız hissəsi, arxeoloqlara onun nağılçı qadını təmsil etdiyini düşünməyə əsas verib.
• Muşda Malazgird döyüşünün ox ucluqları: 1071-ci ildə türklərin Şərqi Roma İmperiyasını məğlub edərək Anadoluya daxil olduğu Malazgird döyüşü sahəsində aparılan səthi tədqiqatlar və qazıntılar zamanı həm Səlcuq, həm də Şərqi Roma ordularında istifadə olunan 39 ox ucluğu aşkar edilib. Məğlubiyyətdən sonra əsir düşmüş İmperator Romanos IV Diogenesin təsviri olan sikkələrin həmin təbəqədə tapılması bu ox ucluqlarının məhz həmin döyüşdə istifadə edildiyini sübut edir.
• Antalyada ilk Millefiori panelləri: Antalyanın Demre bölgəsində yerləşən qədim Myra şəhərinin Andriake liman yaşayış məntəqəsində arxeoloqlar qədim “Millefiori” (“min çiçək” mənasını verir) texnikası ilə hazırlanmış möhtəşəm daxili bəzək panelləri aşkar ediblər. Şüşə işləmə üsulu olan bu texnika çiçək naxışlarına bənzəyən unikal dizaynlar yaradır. Bir-iki kiçik parça istisna olmaqla, bu dəbdəbəli dekorasiya materialları Türkiyədə ilk dəfə tapılıb.
• Hatayda qədim mebel alış-veriş siyahısı: Hatayın Aççana Təpəsi xarabalıqları arasında Tunc dövrünə aid yaxşı qorunmuş mixi yazılı bir mətn aşkar edilib. Qədim Akkad dilində yazılmış bu lövhə, ehtimal ki, bir kral tərəfindən verilmiş, çoxsaylı masa, stul və oturacaqları əhatə edən geniş mebel alış-veriş siyahısı kimi tanınıb. Bu tapıntı, Tunc dövründə mebel sənətinin inkişafını və Mukiş Tunc Krallığının burada strateji mövqeyindən əldə etdiyi rifah və zənginliyi nümayiş etdirir.
• Karsda ərzaq anbarı: Karsda yerləşən və UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş Ani xarabalıqlarında Səlcuqlar dövrünə (XI-XII əsrlər) aid ərzaq anbarı aşkar edilib. Anbarda hər biri təxminən 1,5 metr hündürlükdə və ağzının diametri 50 sm olan səkkiz böyük konusvari küp tapılıb. Bu küplərlə yanaşı, üzərində orta əsr mifologiyasında cənnət simvolu hesab edilən tovuzquşu motivi olan bir qab fraqmenti də diqqət çəkir.
• Vanda Urartu hərbi avadanlıqları: Vanın Tuşba bölgəsində yerləşən Ayanis Qalasında aparılan qazıntılar, Urartu metal işçiliyinin zənginliyini və sənətkarlıq səviyyəsini üzə çıxarıb. Urartu Krallığının üç əsas tanrısından biri olan Haldiyə həsr olunmuş məbəd kompleksində tapılan artefaktlar arasında eramızdan əvvəl VII əsrin birinci yarısına aid üç tunc qalxan, dini təsvirlərlə bəzədilmiş dəbilqə və böyük bir qab yer alır.
• Aydın’da qədim Zeus başı: Aydın vilayətinin Afrodizias qədim şəhərində, memarlıq konsolunun bir hissəsi olaraq relyeflə işlənmiş nəhəng bir Zeus başı aşkar edilib. Orta taxıllı Afrodizias mərmərindən tək blok şəklində hazırlanmış bu əsər, eramızın II-III əsrlərinə aiddir. Saç və saqqaldakı incə oyma işləri, heykəlin yüksək səviyyəli Afrodizias heykəltəraşlıq emalatxanasına aid olduğunu göstərir.
• Kahramanmaraşda kənd təsərrüfatı xəzinələri: Kahramanmaraşın Afşin bölgəsindəki Yassı Təpə qazıntılarında bir anbar çuxurunda qeyri-adi kənd təsərrüfatı xəzinəsi tapılıb: təxminən 21 kiloqram karbonlaşmış noxud, iki müxtəlif növ buğda, ərik çəyirdəkləri, qurudulmuş üzüm və sarımsaq. Bu tapıntılar, bölgənin qədim kənd təsərrüfatı təcrübələrinə dair dəyərli məlumatlar təqdim edir. Sarımsağın kəşfi xüsusilə əhəmiyyətlidir, çünki bu, coğrafi göstərici ilə qorunan məşhur Afşin Kocovası sarımsağının qədim dövrlərdə də yetişdirildiyini göstərə bilər. Eyni anbarda bu meyvə və taxılların bir yerdə tapılması, anbarın yalnız saxlanma məqsədli deyil, həm də bir növ ayin və ya qurban mərasimi ilə əlaqəli ola biləcəyini düşündürür.
• Şanlıurfada hərəkətdə olan heyvan təsviri: Şanlıurfada Daş Təpələr layihəsi çərçivəsində qazılan əhəmiyyətli Neolitik mərkəz Karahantəpə, 2023-cü ildə hərəkətdə olan heyvan təsviri ilə diqqət çəkib. Saytda, daş lövhə üzərində qaçan vəhşi eşşək fiquru aşkar edilib. Dinamik forması ilə seçilən bu fiqur, dövrün bədii bacarıqlarını nümayiş etdirir. Daha əvvəl Karahantəpədə, dövrün ən böyük insan heykəli tapılmışdı. Bu 2,45 metr hündürlüyündə olan və skamya üzərində oturan kişi fiquru, qədim sənətin müstəsna nümunəsi kimi qiymətləndirilir.
• Antalyada Apollona həsr olunmuş qurbangah: Antalyanın Kemer bölgəsində yerləşən qədim Phaselis şəhərində, Apollona həsr edildiyi güman edilən qurbangah və eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərə aid kişi və aslan heykəlləri ilə kiçik votiv fiqurlar tapılıb. Bu müqəddəs ərazidəki qurbangahın içində aşkarlanan heykəllər və fiqurlar, xüsusilə bütöv bir şəkildə qiymətləndirildikdə, Anadoluda nadir rast gəlinən tapıntılardandır.
Türkiyənin Arxeologiya üzrə Qızıl Dövrü
Türkiyə, xaricdən oğurlanmış artefaktların geri qaytarılması istiqamətindəki səylərini davam etdirir. Bu sahədə ötən il əldə edilən əhəmiyyətli nailiyyətlər ölkənin qərarlılığını daha da gücləndirib. Qazıntılar zamanı üzə çıxarılan və xaricdən geri qaytarılan artefaktlar Türk muzeylərində öz yerini taparkən, bu muzeylərə olan ziyarətçi sayı hər il artır. Ötən il “Gecə Muzeyi” layihəsi çərçivəsində Efes və Hierapolis kimi bəzi yerlərin ziyarət saatlarının uzadılması bu marağı daha da artırıb. Layihə çərçivəsində bəzi yerlər yay boyu gecələr işıqlandırılaraq daha çox turistin onları ziyarət etməsinə imkan yaradılıb. Layihə həmçinin ziyarətçi axınını gün ərzində bərabər paylamaqla və turistləri otellərdən kənarda yerləri kəşf etməyə təşviq etməklə davamlı turizmi dəstəkləyib, yerli iqtisadiyyata töhfə verib.
2024-cü ildə Türkiyənin ən çox ziyarət edilən muzeyləri Konya Mevlana Muzeyi, Ankara Cümhuriyyət Muzeyi və İstanbul Galata Qülləsi olub. Mevlana Muzeyi 2,634,355 ziyarətçi qəbul etdiyi halda, Cümhuriyyət Muzeyi 806,883 ziyarətçi ilə ikinci yerdə qərarlaşıb. Onları 677,048 ziyarətçi ilə Galata Qülləsi və 507,700 ziyarətçi ilə İstanbul Arxeologiya Muzeyi izləyib.
Digər tərəfdən, ən çox ziyarət edilən arxeoloji yerlər arasında İzmir Efes Arxeoloji Sahəsi 2,626,753 ziyarətçi ilə birinci, Denizli Hierapolis (Pamukkale) Arxeoloji Sahəsi 2,372,395 ziyarətçi ilə ikinci, Nevşehir Göreme Arxeoloji Sahəsi 1,084,870 ziyarətçi ilə üçüncü yerdə qərarlaşıb. Onları 906,110 ziyarətçi ilə Nevşehir Zelve Paşabağlar Arxeoloji Sahəsi və 709,643 ziyarətçi ilə Şanlıurfa Göbeklitepe Arxeoloji Sahəsi izləyib.
